اطلاع از میزان مواد غذایی و حاصلخیزی خاک و همچنین شناسایی کمبود عناصر غذایی از عوامل مهم در کشاورزی نوین و پایدار است. ارزیابی و حاصلخیزی خاک، انتخاب کشت مناسب و مصرف متعادل کودهای شیمیایی و حیوانی سبب موفقیت در تولید بهینه محصولات کشاورزی می‌شود.

در این راستا از آزمون خاک به منظور تعیین مقدار عناصر غذایی قابل استفاده گیاه در خاک استفاده می‌شود. بر اساس نتایج به دست آمده می‌توان توصیه کودی مناسب را اعمال نمود. در این صورت علاوه بر افزایش عملکرد محصول و کاهش آلودگی محیط زیست از هزینه‌های اضافی نیز کاسته خواهد شد.

آزمون خاک یک روش سریع، کم خرج و دقیق است و چنانچه نمونه‌برداری به درستی و مطابق با موارد بیان شده زیر انجام شود می‌توان توصیه کودی مناسب را در مورد مصرف بهینه عناصر غذایی پرمصرف و کم‌مصرف ارائه کرد.

چرا باید آزمون خاک انجام داد

آزمون خاک اطلاعات جامعی در رابطه با خصوصیات خاک (فیزیکی و شیمیایی) شامل: وضعیت عناصر غذایی (کمبودها و سمیت‌ها)، شوری، اسیدیته، بافت خاک، درصد مواد خنثی شونده (آهک)، گچ، وضعیت خاک از نظر یون سدیم و غیره را به ما نشان می‌دهد. بنابراین با آزمایش منظم خاک (در صورت امکان هر ساله) می‌توان اطلاعات مفیدی را در این خصوص به دست آورد و بر مبنای آن توصیه‌های لازم را ارائه نمود.

بدین ترتیب از مصرف بی‌رویه برخی از کودها جلوگیری می‌شود. بنابراین آزمون خاک روشی مؤثر برای جلوگیری از کمبود و مسمومیت‌های عناصر غذایی در خاک می‌باشد.

چه موقع باید آزمون خاک را انجام داد

بهترین زمان برای انجام آزمون خاک، قبل از کاشت گیاه و یا قبل از شروع فصل رشد می‌باشد که عموماً این زمان‌ها در فصول پاییز و یا اوایل بهار می‌باشند که در این ایام زارع وقت بیشتری داشته و بهتر می‌تواند نسبت به تهیه کودهای مورد نیاز و نیز مصرف آن‌ها اقدام نماید.

مراحل آزمون خاک

آزمون خاک دارای چهار مرحله اساسی است که به شرح ذیل آمده است:

۱-نمونه برداری

۲-تجزیه شیمیایی (آزمایشگاهی)

۳-تفسیر نتایج

۴-توصیه کودی

نمونه‌برداری خاک

تجزیه خاک برای تمام محصولات کشاورزی اساس توصیه کودی می‌باشد. نمونه‌هایی که از مزارع آزمایشی گرفته می‌شود از اهمیت خاصی برخوردار است. زیرا این نمونه‌ها اساس آزمایشات را تشکیل می‌دهند. نمونه‌های خاک از نظر مقدار مواد غذایی و سایر مواد مربوطه مورد تجزیه قرار می‌گیرند.

نمونه‌برداری یکی از مراحل مهم و حساس آزمون خاک بوده، به طوری که دقت و صحت نتایج آزمون خاک تا حدود زیادی وابسته و مرحله نمونه‌برداری است. به عبارت دیگر با تهیه یک نمونه درست، به نتایج خوبی از آزمایش خاک می‌رسیم. برای به دست آوردن یک نمونه درست و واقعی نکات زیر را در نمونه‌برداری باید رعایت کرد.

نمونه خاک

ایده‌آل‌ترین نمونه خاک بایستی حداقل ۴۰۰ گرم وزن داشته باشد. (جهت انجام آزمایشات خاک آورده شده از مزرعه باید ۱-1/5 کیلوگرم باشد). نمونه‌ها بایستی داخل یک پاکت پلاستیکی ریخته شود و این پاکت داخل پاکت دیگری قرار گیرد. اطلاعات هر نمونه را بایستی روی پاکت نوشت به طوری که پاک نشده و بتوان آن را خواند. اطلاعات شامل محل نمونه‌برداری، عمق نمونه، نام زارع و نوع محصول تاریخ نمونه‌برداری و نمونه‌بردار است.

به عنوان یک قاعده کلی اراضی کشاورزی که تا ۱۰ هکتار وسعت داشته باشند را به عنوان یک واحد نمونه‌برداری می‌توان محسوب کرد به شرطی که کل مزرعه از بابت جنس خاک، نوع زراعت قبلی و نوع کود استفاده شده یکسان باشد. اراضی بزرگ و نیز اراضی که از نظر خاک یکنواخت نیستند باید به قطعات کوچکتر یک دست تقسیم شده و از هر قسمت جداگانه نمونه‌برداری کرد.

هدف: تجزیه و شناخت خاک و در نتیجه مورد استفاده قرار دادن آن است.

-تقسیم‌بندی زمین: بر اساس نوع زمین، نوع گیاه و شیب یا مسطح بودن

روش‌های نمونه‌برداری:

الف-روش محور مختصات

ب-روش شبکه‌بندی

ج-روش چند ضلعی: چند ضلعی نامشخص را در نظر گرفته و محل تلاقی را علامت می‌زنیم.

د-روش زیگزاگی:

روش زیگزاگی بر اساس گیاهان زراعی و صیفی (گل و گیاه) از عمق 0-30 سانتی‌متری نمونه‌برداری می‌کنیم ولی برای درختان تا عمق ۱۲۰ سانتی‌متری نمونه‌برداری می‌کنیم که بسته به نوع گیاه و نیز تقسیم بندی لایه‌های خاک از اعماق 80-120، 40-80، 0-40 سانتی‌متری نمونه برداشته می‌شود.

روش چند ضلعی: چند ضلعی نامشخص را در نظر گرفته و محل تلاقی را علامت می‌زنیم.

انواع نمونه: ساده، مرکب، دست نخورده، دست خورده

نمونه ساده: اگر هر یک از نمونه‌های برداشت شده را به طور جداگانه مورد تجزیه قرار دهیم به آن نمونه ساده گویند.

نمونه مرکب: اگر تعدادی نمونه ساده را مخلوط کرده و یک نمونه‌برداریم به آن نمونه مرکب گویند.

نمونه دست نخورده: اگر نمونه حالت و ساختار طبیعی خاک را برای ما حفظ کند به آن نمونه دست نخورده می‌گویند.

نمونه دست خورده: اگر نمونه حالت و ساختار طبیعی خاک را برای ما حفظ نکند به آن نمونه دست خورده می‌گویند.

زمان نمونه‌برداری: موقعی که خاک از نظر رطوبت حالت گاورو داشته باشد و یا رطوبت کمتر از رطوبت در حالت ظرفیت زراعی مزرعه باشد. معمولاً نمونه‌برداری را در پاییز بعد از برداشت محصول و در بهار قبل از کاشت انجام می‌دهند.

نکات مهم در نمونه‌برداری

-خاک با ماده خاصی آلودگی نداشته باشد؛

-نمونه از محلی برداشت شود که معرف کل زمین مورد نظر باشد؛

-عمق نمونه‌برداری بسته به نوع گیاه فرق می‌کند؛

-برای هر نمونه، اطلاعات مورد لزوم یادداشت شود؛

-نمونه‌ها باید در هوای آزاد خشک شوند.

۱-معمولاً در مزارع و باغ‌ها محلی برای جمع‌آوری کود حیوانی در نظر می‌گیرند که نباید نمونه‌برداری از این محل صورت گیرد.

۲-نمونه باید حتی‌المقدور به صورت مرکب تهیه شود. به عبارت دیگر از چند نقطه زمین نمونه تهیه شود و پس از اینکه نمونه‌ها با هم مخلوط شدند از مجموعه آن‌ها یک نمونه برای ارسال به آزمایشگاه تهیه شود.

۳-عمق نمونه‌برداری بسته به نوع گیاه و محصول کشت شده دارد. چنانچه ریشه گیاه سطحی باشد گرفتن نمونه از عمق ۰ تا ۳۰ سانتی‌متر یا ۰ تا ۲۵ سانتی‌متر کفایت می‌کند. اما در خصوص درخت یا درختچه‌ها که ریشه عمیقی دارند، باید از خاک تحت‌الارض نمونه برداشت شود. نمونه‌برداری یکبار از عمق 0 تا ۳۰ سانتی‌متر و بار دیگر از عمق ۳۰ تا ۶۰ سانتی‌متر انجام می‌گیرد و همین طور از اعماق پایین‌تر نمونه‌برداری باید صورت پذیرد.

۴-باید زمان نمونه‌برداری، محل نمونه‌برداری، تاریخ نمونه‌برداری و نام شخص نمونه‌بردار یادداشت شود.

۵-قبل از ارسال نمونه‌ها به آزمایشگاه، باید آن‌ها در هوای آزاد روی یک مقوا پهن و خشک شوند که به آن اصطلاحاً خاک هوا خشک می‌گویند. سپس نمونه‌ها به آزمایشگاه ارسال می‌گردند. در آنجا یکسری اطلاعات اولیه از کشاورز گرفته می‌شود. مثلاً در فرم‌های مخصوص، اطلاعاتی مانند نام نمونه‌بردار، نام کشاورز، نام مزرعه و یا باغ، نام ده یا شهر، تاریخ نمونه‌برداری، محل دقیق نمونه‌برداری و وضعیت آب آبیاری (چاه، منبع آب یا...)، نوع محصول کشت شده یادداشت می‌شود.

مشکلاتی که باعث شده است که کشاورز یا تولیدکننده، نمونه را برای آزمایش بیاورد نیز یادداشت می‌شود. اینکه آیا علائم گفته شده روی گیاه هم مشاهده می‌شود؟ و همچنین تاریخچه مصرف کود، نوع کود و زمان مصرف آن نیز از جمله اطلاعاتی می‌باشد که باید از کشاورز پرسیده و یادداشت شوند.

وسایل مورد نیاز نمونه‌برداری

۱-مته نمونه‌برداری چرخشی (در صورت در دسترس نبودن بیل و یا بیلچه ترجیحاً از جنس ضد زنگ استفاده کنید).

شکل صفحه ۱۰

نمونه‌برداری از خاک

نمونه‌ای که به آزمایشگاه ارسال می‌گردد بایستی نماینده تمامی خاک مزرعه و یا باغ باشد که از آن نمونه‌برداری صورت می‌پذیرد. زمین محل آزمایش بایستی کاملاً یکنواخت بوده و هیچ تفاوت آشکاری در آن دیده نشود. در غیر این صورت از اراضی یکنواخت با زمین اصلی، باید نمونه‌ای جداگانه تهیه شود. برای تهیه یک نمونه بایستی در مسیری به شکل «W» در سطح مزرعه، نمونه‌های فرعی را تهیه کرد.

توصیه می‌شود که برای تهیه هر نمونه ۲۰ تا ۳۰ نمونه فرعی گرفته شود. نمونه‌های فرعی بایستی کاملاً مخلوط شده و از آن یک نمونه 1-1/5 کیلوگرمی برای ارسال به آزمایشگاه تهیه شود.

مسیر گرفتن نمونه‌های فرعی

طرز نمونه‌برداری از خاک مزارع

۱-انتخاب مسیر نمونه‌برداری

با استفاده از شکل W می‌توانیم مسیر نمونه‌برداری خود در مزرعه را تعیین کنیم. با توجه به شکل‌های پایین W فرضی را طوری روی زمین تصویر می‌کنیم که شروع و پایانش دور از محل ورود به مزرعه باشد و همچنین از نقاطی که نمایانگر کل زمین نیست نیز نگذرد (مثل کنار پرچین‌ها، محل انبار شده کود حیوانی، محل‌های آغشته به زغال و خاکستر چوب و...).

چگونگی انجام عمل نمونه‌برداری

در مسیر W فرض شده بر روی زمین حداقل ۲۰ نمونه با فاصله‌های مناسب به شرح زیر برمی‌داریم. ابتدا ۵ سانتی‌متر روی خاک را کاملاً کنار میزنیم ۱-1/5 کیلوگرم از خاک در عمق ۳۰ سانتی‌متری (۳۰ سانتی‌متر بعد از برداشتن ۵ سانتی‌متر روی خاک) را برداشته داخل سطل پلاستیکی می‌ریزیم.

بنابراین حداقل با ۲۰ بار نمونه‌برداری حدود ۱۰ کیلوگرم خاک داخل سطل می‌ریزیم. خاک داخل سطل را به خوبی به هم می‌زنیم و سعی می‌کنیم خاکی از درون سطل بیرون نریزد. از خاک مخلوط شده داخل سطل بیشتر از نصف کیسه پلاستیکی نمونه‌برداری (حدود 1000-1500 گرم) را پر می‌کنیم و سر کیسه را محکم می‌بندیم. سپس روی کیسه را برچسب زده، مشخصات باغ یا مزرعه از قبیل جنس خاک، نوع محصول، عمق نمونه‌برداری، محصول مورد کشت در آینده، کشت قبلی، نام باغ یا مزرعه، محل باغ یا مزرعه، تاریخ نمونه‌برداری و نام نمونه‌بردار را ذکر می‌کنیم.

شکل صفحه ۱۲

روش نمونه‌برداری از خاک باغ

نمونه‌برداری از باغ، کاری بسیار مهم و تعیین‌کننده بوده و درجه دقت و صحت نتایج به دست آمده به آن بستگی دارد. نمونه برداشت شده از یک قطعه باغ بایستی به گونه‌ای باشد تا بتوان آن را نماینده کل خاک باغ دانست. بهترین روش متداول جهت نمونه‌برداری از باغ روش لوزی می‌باشد.

جهت کشت‌های باغی ابتدا باغ را به قطعات 4-5 هکتاری تقسیم نموده سپس به صورت تصادفی درختانی از وسط قطعه، اول قطعه، آخر قطعه و سمت چپ و راست قطعه انتخاب، سپس در محل سایه‌انداز جایی که ریشه‌های فرعی وجود دارند چاله‌ای به عمق حدود ۱۰۰ سانتی‌متر حفر کرده و بعد از عمق 0-30، 30-60 و 60-90 سانتی‌متری به صورت جداگانه نمونه‌برداری انجام می‌شود.

سپس نمونه‌های خاک 0-30 سانتی‌متری را با هم و 30-60 نیز با هم و نمونه‌های 60-90 را با هم به طور جداگانه مخلوط می‌گردد. مقدار نمونه لازم از هر مخلوط ۱ تا 1/5 کیلوگرم می‌باشد که جهت ارسال به آزمایشگاه کافی می‌باشد. در هر قطعه باغ حداقل بایست ۴ تا ۵ چاله حفر گردد.

خاک‌های جمع‌آوری شده بایستی پس از مخلوط شدن در کیسه‌ای پلاستیکی تمیز ریخته و پس از گذاشتن برگه مشخصات داخل آن، به آزمایشگاه ارسال گردد.

تصویر صفحه 13

نحوه نمونه‌برداری از خاک

برای نمونه‌گیری از خاک ابتدا با بیل گودالی به عمق ۳۰ سانتی‌متر حفر کرده و سپس از کنار گودال از مقطع 0 تا ۳۰ سانتی‌متر یک نمونه خاک به وزن تقریبی یک کیلوگرم برداشته شود. بهتر است برای دقت بیشتر مسیر برداشت نمونه‌ها از حاشیه زمین انتخاب نشود و حدود چند متر فاصله رعایت شود. پس از جمع‌آوری و ریختن نمونه‌های خاک در ظرف مخصوص، آن‌ها را بر روی یک پارچه یا نایلون تمیز ریخته تا خشک گردند.

خشک نمودن خاک بعد از نمونه‌برداری از فعالیت میکروارگانیسم‌های تجزیه کننده مواد آلی خاک جلوگیری می‌کند در نتیجه می‌توان برآورد دقیق‌تری از میزان نیتروژن خاک داشت. لازم به ذکر است برای خشک نمودن نمونه‌ها نباید از وسایل حرارتی مصنوعی استفاده کرد. بعد از خشک شدن، نمونه‌های جمع‌آوری شده را به خوبی با هم مخلوط نمایید.

چنانچه در بین نمونه‌ها کلوخه خاک وجود داشته باشد نباید آن‌ها را حذف کنیم بلکه کلوخه‌ها را خرد کرده و سپس از مخلوط به دست آمده یک نمونه به وزن تقریبی 1-1/5 کیلوگرم جدا و آن را در داخل یک کیسه پلاستیکی تمیز قرار داده و پس از نوشتن مشخصات دقیق بر روی کارت شناسایی نمونه شامل (نام زارع، محل مزرعه، نام روستا و شهرستان، مساحت قطعه، عمق نمونه‌برداری، کشت قبلی، نوع و میزان کودکی که احتمالاً مصرف شده و تاریخ نمونه‌برداری) را نیز داخل کیسه پلاستیکی حاوی نمونه خاک قرار داده و درب آن را بسته و هر چه سریع‌تر به آزمایشگاه خاکشناسی منتقل می‌گردد.

تجزیه شیمیایی

بعد از اینکه فرم با کمک کشاورز تکمیل شد و نمونه تحویل گرفته شد نمونه را به آزمایشگاه انتقال داده و در آنجا آن را کوبیده و از الک ۲ میلی‌متری عبور داده و برای مرحله دوم یعنی تجزیه شیمیایی آماده می‌کنیم. تجزیه شیمیایی باید به وسیله روش‌های استاندارد صورت گیرد. برای اندازه‌گیری هر عنصر غذایی یک روش استاندارد و شناخته شده وجود دارد. مثلاً فسفر خاک را با روش اُلسن و نیتروژن را با روش کلدال، پتاسیم را روش فلیم فوتومتری یا عناصر کم‌مصرف را با روش DTPA اندازه‌گیری می‌کنند.

مرحله تفسیر نتایج

مرحله قضاوت روی اطلاعات به دست آمده است. تفسیر نتایج آزمون خاک به روش‌های مختلفی می‌تواند انجام بشود که عبارتند از:

۱-غلظت بحرانی

۲-حد کفایت عناصر غذایی

غلظت بحرانی حدی از غلظت عنصر غذایی است که بالاتر از آن گیاه نسبت به مصرف کود عکس‌العمل نشان نمی‌دهد ولی پایین‌تر از آن، گیاه نسبت به مصرف کود عکس‌العمل مثبت نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، غلظت بحرانی، غلظتی است که در آن حداکثر ۹۰ تا ۹۵ درصد عملکرد را داشته باشیم. اگر غلظت از آن حد کمتر شود کاهش عملکرد و رشد مشاهده می‌شود. بعد از اینکه نتایج را تفسیر کردیم و داده‌ها به مقادیر کم، متوسط، اپتیمم (حدی از غلظت عنصر غذایی که نه کمبود دارد و نه زیادی) و زیاد طبقه‌بندی شدند به مرحله توصیه کودی می‌رسیم.

توصیه کودی

با استفاده از نتایج آزمون خاک توصیه کودی را انجام می‌دهیم. به عنوان مثال اگر فسفر قابل جذب خاک تجزیه شده، ۱۰ میلی‌گرم در کیلوگرم باشد میزان کمبود را به وسیله مصرف کود می‌توان جبران کرد (به عنوان مثال غلظت مناسب عنصر فسفر برای رشد گیاه پامچال ppm 15 یا ۱۵ میلی‌گرم در کیلوگرم است) و ۵ میلی‌گرم کمبود با مصرف کود فسفری در خاک جبران می‌گردد.

مبنای توصیه کودی

-بدانیم چه مقدار عنصر در خاک داریم.

-این عناصر چه مقدار باید باشند.

-اختلاف آن از طریق مصرف کود تأمین شود.

منبع