بر حسب تعریف هر ماده‌ای که در مولکول‌های خود دارای کربن باشد و از موجود زنده منشأ گرفته باشد، ماده آلی می‌گویند. مواد آلی به عنوان مواد متصل کننده ذرات خاک و تشکیل خاکدانه‌ها عمل می‌کنند و هر چه مقدار آن بیشتر باشد، بهتر است. در خاک‌های با مواد آلی زیاد، خاکدانه‌ها پایدارتر بوده و در مقابل فشردگی و تنش وارده به خاک مقاومت بیشتری می‌کنند. برخی از محصولات مانند سیب‌زمینی، ذرت علوفه‌ای و غلات دانه‌ریز، پس از برداشت، بقایای کمی از خود بر جای می‌گذارند و در نتیجه ماده آلی کمی به خاک اضافه می‌نمایند، کشاورزانی که کاه و کلش محصول را در مزرعه نگه می‌دارند، افزون بر بالا بردن مواد آلی خاک، کمک زیادی در تأمین مواد غذایی گیاه و تقویت خاک می‌نمایند.
مواد آلی وقتی وارد خاک می‌شوند، دو مسیر را طی می‌کنند. به عبارت دیگر دو سرنوشت مختلف دارند:
1- ممکن است کاملاً تجزیه شوند. در این صورت به عناصر اولیه سازنده خود تبدیل می‌شوند. بنابراین می‌توانند بخشی از نیاز غذایی گیاهان را تأمین کنند. اگر مقدار مواد آلی زیاد باشد، بیشتر نیازهای غذایی گیاهان به همین ترتیب تأمین می‌گردد.
2- بخشی از مواد آلی وارد شده به خاک، به صورت ناقص تجزیه می‌شوند. این مواد به ذرات ریز و سیاه رنگی با ترکیبات شیمیایی پیچیده به نام هوموس تبدیل می‌شوند. هوموس در خاک نقش فوق‌العاده‌ای دارد. عناصر غذایی را در سطح خاک نگه داشته و به تدریج وارد محلول خاک می‌نماید هوموس همانند کلوئیدهای رس، باعث به هم چسبیدن ذرات خاک، تشکیل و پایداری خاکدانه‌ها می‌شود.
اگر کشاورزان به اهمیت مواد آلی پی می‌بردند، حاضر نمی‌شدند خرده کاه‌ها را بسوزانند. مواد آلی ضمن اصلاح و پایداری ساختمان خاک، شرایط رطوبتی، حرارتی و تهویه‌ای خاک را هم اصلاح می‌کنند.
هر چقدر ماده آلی خاک بیشتر باشد، به همان نسبت حاصلخیزی خاک هم بیشتر خواهد شد. متأسفانه مقدار ماده آلی در بیشتر خاک‌های کشورمان بسیار کم و اغلب زیر 0/5 درصد است. در حالی که خاک‌های خوب با رعایت اصول کشاورزی پایدار، دارای بیش از 3 درصد ماده آلی می‌باشند.
اضافه کردن کود آلی به خاک
کودهای آلی به طور کلی به دو گروه حیوانی و گیاهی تقسیم می‌شوند. کودهای حیوانی در کشور ما عمدتاً شامل کود گاوی، کود گوسفندی و کود مرغی می‌باشد که پس از فرآوری، قابل مصرف در مزارع و باغ‌ها می‌شوند. هر چند فضولات تمام جانوران ارزش کودی را دارند اما در کشور ما مقدار مصرف آن‌ها محدود می‌باشد.
کاشت برخی از گیاهان و زیر خاک کردن آن‌ها در زمان مناسب (کود سبز)، بقایای محصول قبلی، خاک‌برگ‌ها، کمپوست شهری (زباله فرآوری شده)، ورمی کمپوست و ... نمونه‌هایی از کودهای آلی می‌باشد.
چگونگی اضافه کردن کود دامی به خاک مزرعه
با کودپاش کود دامی
1- پس از پر کردن مخزن کودپاش از کود دامی، سطح آن را با ضربات پشت بیل محکم و پایدار کنید.
2- تراکتور حامل کودپاش دامی پر از کود، به محل مزرعه هدایت شود.
3- پس از مختصری پیشروی، بایستید و تنظیمات را بررسی کنید:
- عرض پاشش را اندازه‌گیری کنید و بر اساس آن مسیر برگشت خود را مشخص کنید.
- مقدار پاشش را اندازه‌گیری کنید و بر اساس آن سرعت حرکت خود را تنظیم کنید.
- پاششی مناسب است که لایه‌ای به ضخامت 7-6 میلی‌متر در سطح خاک به طور یکنواخت ایجاد نماید.
دقت کنید: بین ردیف‌های رفت و برگشت همپوشانی مطلوبی ایجاد گردد.
4- با تمام شدن کود مخزن، عملیات بارگیری و انتقال کود را تکرار کنید.
اضافه کردن کود دامی به خاک مزرعه با تریلر پشت تراکتوری
بدیهی است که در این مورد به جای کودپاش کود دامی، تریلر پشت تراکتوری خواهد بود.
1- 2 نفر سوار تریلر شوند. هم‌زمان با پیشروی تراکتور این دو نفر با بیل عملیات برداشت کود و پاشیدن آن به سطح زمین را انجام دهند.
دقت کنید: با مختصری پیشروی، بایستید تنظیمات را بررسی کنید. هدف آن است که لایه‌ای به ضخامت 7-6 میلی‌متر کود دامی در سطح زمین قرار گیرد. متناسب با این هدف سرعت پیشروی و همچنین سرعت کار افراد تنظیم گردد.
2- اگر تریلر فاقد حفاظ بود، کود داخل مخزن را در یک یا چند نقطه (برحسب مخزن تریلر) تخلیه نمایید. و سپس اقدام به پخش کودهای انباشته شده در سطح مزرعه نمایید.
منبع: عملیات خاک‌ورزی، دفتر تألیف کتاب‌های درسی فنی و حرفه‌ای و کاردانش، 1400.