کشت خیار گلخانه‌ای در سالیان گذشته توسعه زیادی پیدا کرده است. خیار به خانواده کدوئیان تعلق دارد که بومی آسیا و آفریقا است. خیار گیاهی است تک پایه که گل‌های نر و ماده روی یک گیاه قرار دارند.

ارقام خیار گلخانه‌ای از نوع بکر بارور و ماده گل هستند. بوته‌های خیار گلخانه‌ای تولید گل‌های ماده می‌نمایند و این ارقام به نام گل ماده معروف می‌باشند. به دلیل ماده بودن گل در این ارقام، راندمان در آنها بسیار بالاست. خیار گیاهی یک ساله و علفی و دارای ساقه خزنده و پوشیده از خارهای نازک و خشن است.

ساقه خیار رونده است. برگ خیار ساده و بزرگ (40-20 سانتیمتر) و دارای زاویه و دندانه است و دمبرگ 20-7 سانتیمتری دارد که شامل پنج بخش است که بخش مرکزی بزرگ‌ترین آنهاست. در هر گره یک برگ وجود دارد. برگ‌های خیار در واقع مهم‌ترین اندام در نشان دادن عوارض تغذیه‌ای هستند. هر نوع تغییر رنگ، عدم رشد کافی، نازک شدن یا خشبی شدن بافت برگ، نشان از سوء تغذیه و مشکلات این چنینی است. به طور مثال با افزایش ضریب هدایت الکتریکی محیط ریشه، میزان خشبی شدن برگ‌ها افزایش می‌یابد و بالعکس با افزایش رطوبت نسبی و کاهش شوری محیط ریشه، بافت برگ نرم‌تر و لطیف‌تر خواهد شد. سطح برگ نشان دهنده شرایط محیطی، تغذیه، آبیاری و شوری مناسب است.

از هر گره (غیر از سه گره اول) یک پیچک از پایه دمبرگ ظاهر می‌شود. یکی از نشانه‌های رشد بی‌عیب بوته خیار، پیچک‌ها هستند. هر چه تعداد و رشد پیچک‌ها مناسب‌تر باشد، نشان از سلامت غذایی و ایده‌آل بودن شرایط محیطی نظیر رطوبت نسبی است. بسته به رقم و شرایط محیطی، گل‌ها ممکن است از گره‌های ابتدایی شروع به ظهور کند. ارقام خیار گلخانه‌ای پارتنوکارپ هستند و میوه‌های بدون بذر تولید می‌کنند. گل‌های آن زرد رنگ است. شکل میوه بسته به نوع و نژاد ممکن است کوچک یا دراز باشد. اندازه، شکل و رنگ میوه خیار، بسته به رقم متفاوت است. میوه خیار گلخانه‌ای معمولاً بلند و باریک است و پتانسیل عملکرد بالایی دارد.

میوه خیار مثل میوه سایر گیاهان خانواده کدوئیان حاوی مقدار زیادی آب است؛ به طوری که در حدود 95% وزن تر آن را آب تشکیل می‌دهد. عمق ریشه اصلی ممکن است تا یک متر برسد اما در کشت‌های گلخانه‌ای معمولاً بیشترین تراکم ریشه در عمق 30-0 سانتیمتر و در اطراف تاج بوته است. در مجموع سیستم ریشه‌ای آن فشرده و باریک است. ریشه‌های فرعی افقی، به طور وسیع توسعه می‌یابند و تولید شبکه‌ای از ریشه‌های فرعی می‌کند که در 30 سانتیمتری سطح خاک تجمع پیدا می‌کند. بعضی ریشه‌های فرعی به سمت پایین رشد کرده و سیستم ریشه‌ای عمیق‌تری را بوجود می‌آورد که همراه با افزایش سن گیاه وظیفه ریشه اصلی را انجام می‌دهند.

مراحل رشد و نمو خیار:

رشد رویشی خیار شامل دو مرحله است. در مرحله اول ابتدا رشد مستقیمصورت می‌گیرد که با ظهور اولین برگ‌های واقعی آغاز می‌شود و با ظهور گره پنجم و یا ششم خاتمه می‌یابد. مرحله دوم رشد رونده است که از گره ششم به بعد شروع می‌شود. بعد از آن شاخه‌های جانبی از محور اصلی ظاهر می‌شود و ساقه اصلی به رشد خود ادامه می‌دهد.

معمولاً خیار گلخانه‌ای در مواجهه با تنش خشکی زود به گل رفته و گل‌های زیادی تولید می‌کند. در ارقام پرگل، این مسئله قدری مشکل آفرین است چون در زمانی که عمداً به بوته تنش داده می‌شود تا سیستم ریشه آن توسعه کافی یابد، مشاهده می‌شود که پس از آبیاری، بوته به گل می‌نشیند. این مسئله در زمانی که سطوح برگ کافی برای بوته خیار ایجاد نشده، موجب تولید خیارهای جوان زیاد شده و در نهایت موجب سقط میوه شده و باعث ضعف گیاه جوان می‌شود. بنابراین ارقام پرگل نباید چندان دچار تنش خشکی شوند.

شرایط خاک و آب:

مناسب‌ترین خاک برای خیار گلخانه‌ای از نظر بافت، خاک‌های با بافت سبک به ویژه بافت لوم‌شنی و شنی و شوری کمتر از 4 دسی‌زیمنس بر متر، درصد سدیم تبادلی (ESP) کمتر از 6 و pH کمتر از 8.5 است. همچنین شوری آب آبیاری باید کمتر از 1.4 سی‌زیمنس بر متر، نسبت جذب سدیم (SAR) آن کمتر از 6 تا 7 و pH کمتر از 8 باشد.

کیفیت آب آبیاری:

در مناطق خشک مثل شرایط کشور ما، آب‌های آبیاری معمولاً کیفیت نامطلوبی دارند. منظور از کیفیت آب، مطلوب بودن آن برای مصرف است. آب در مواردی از جمله کشاورزی، باغبانی، آشامیدن و صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرد، در باغبانی چنانچه آب برای پرورش درختان و گیاهان مناسب باشد، دارای کیفیت مناسبی است. معیارهای ارزیابی کیفیت آب شامل شوری یا مقدار املاح، میزان نسبی سدیم، غلظت کربنات و بی‌کربنات و عناصر سمی است.

- شوری یا مقدار املاح: مقدار شوری و املاحی که در آب آبیاری وجود دارد اگر از یک حد مشخصی تجاوز کند اصطلاحاً آب را شور می‌گویند. آب شور، باعث شور شدن خاک نیز می‌شود.

- میزان نسبی سدیم: میزان نسبی سدیم آب، نسبت سدیم (Na) به مجموع کلسیم (Ca) و منیزیم (Mg) است. چنانچه این نسبت بالا باشد آب را سدیمی می‌گویند. آب سدیمی موجب سدیمی شدن خاک نیز می‌شود. اثرات سدیم  از نسبت 7-6 به بالا بر روی گیاه با کاهش رشد بوته، ابتلا به بوته میری و بیماری‌های خاکزاد و سستی سیستم ریشه هویدا می‌شود. خیار حساسیت ویژه‌ای به شوری سدیمی آب آبیاری دارد.

- غلظت کربنات و بی‌کربنات:غلظت زیاد کربنات و بی‌کربناتبرای آبیاری نامناسب بوده و مشکلاتی را ایجاد می‌کند. بی‌کربنات زیاد در آب به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم در تغذیه گیاه اثر دارد. باعث تسریع سدیمی شدن خاک شده و در نتیجه مشکلات خاک‌های سدیمی در تغذیه گیاه را به همراه دارد. همچنین باعث ایجاد اشکال در جذب آهن و روی توسط گیاه می‌شود.

- pH: پ-هاش محیط کشت در محصولات گلخانه‌ای می‌تواند یک عامل محدود کننده باشد. قابلیت جذب مواد غذایی و به دنبال آن رشد گیاه می‌تواند تحت تأثیر pH محیط کشت و آب آبیاری قرار گیرد. اغلب محصولات بهترین رشد را زمانی دارند که pH محیط کشت کمی اسیدی باشد.

نیاز غذایی در کشت خیار گلخانه‌ای:

نیازهای کودی خیار گلخانه‌ای بر اساس آزمون خاک و دوره رشد گیاه به طور خلاصه در سه مرحله به شرح زیر تأمین می‌شود.

- قبل از کشت:

برای رشد خیار در بستر خاکی و به منظور جبران عناصر غذایی از دست رفته خاک، بر اساس آزمون خاک کودهای پایه قبل از کشت مصرف می‌شوند. یعنی همه فسفر و پتاسیم مورد نیاز و مقدار کمی از نیتروژن، قبل از کشت استفاده می‌شود.

- بعد از انتقال نشا:

در این مرحله به منظور استقرار گیاه همزمان با آبیاری نشاء، از کودهای محلول در آب با توجه به آزمون خاک استفاده می‌شود.

- زمان گل‌دهی:

طی فصل رشد، مهم‌ترین عنصر مورد نیاز خیار گلخانه‌ای نیتروژن است. بیشترین نیاز خیار گلخانه‌ای به نیتروژن در زمان گلدهی است. این عنصر باید توسط آب، در هر آبیاری از مواد کودی محلول تأمین شود. کاراترین روش فراهم کردن آب و نیتروژن در کشت خاکی و غیرخاکی از طریق آبیاری قطره‌ای است. استفاده زیاد از این عنصر قبل از دوره گلدهی باعث تأخیر در رسیدن، کاهش گلدهی و عملکرد گیاه می‌شود. پروتئین اصلی گیاهان در دوره رشد رویشی از طریق دو منبع نیتروژن شامل نیتروژن حاصل از تجزیه مواد آلی و کودهای نیتروژن‌دار تأمین می‌شود. در محیط‌های کشت بدون خاک گیاه باید با عناصر غذایی موجود در محلول تغذیه شود.

میزان عناصر غذایی برای انواع کشت خیار بسته به میزان عملکرد پیش‌بینی شده
سیستم تولید عملکرد مورد نظر

نیتروژن

N

فسفر

P2O5

پتاسیم

K2O

منیزیم

MgO

کلسیم

CaO

در هکتار کیلوگرم در هکتار
گلخانه‌ای مجهز 300 400-500 200-250 800-1000 130 300
کشت مزرعه‌ای 80 170 130 270    
کشت مزرعه‌ای 30-40 100 100 200    
کشت مزرعه‌ای 30 50 40 80    
کشت مزرعه‌ای 15 47 13 65    

قطعاً برای توصیه کودی، به آزمون خاک نیاز است. از آنجا که کشاورزان نیاز به راهنمایی برای مصرف کود دارند، جداولی بر اساس نیاز غذایی خیار و با در نظر گرفتن این که کشت در خاک سبک انجام شود در نظر گرفته شده است.

توصیه کودی مورد نیاز کشت خاکی خیار گلخانه‌ای تحت آبیاری قطره‌ای در کشت بهاره
(منبع: پاپادوپلوس، 1991)

هفته بعد از کاشت

محلول 1
(گرم در 1000 لیتر آب آبیاری)

محلول 2
(گرم در 1000 لیتر آب آبیاری)

نیاز آبی روزانه بوته
(لیتر در روز)

شوری آب آبیاری پس از افزایش کود
(دسی‌زیمنس بر متر)

نیترات کلسیم نیترات پتاسیم نیترات آمونیوم مونوپتاسیم فسفات سولفات منیزیم نیترات منیزیم
1 500 0 0 1000 250 0 0.4 1.3
2 500 350 0 150 250 0 0.6 1.4
3 350 500 100 150 250 0 0.8 1.5
4 350 500 150 150 250 0 1 1.65
5 350 550 150 150 250 0 1.2 1.7
6 350 600 150 150 250 0 1.6 1.75
7 350 650 150 150 250 0 2 1.8
8 350 700 150 150 250 0 2.2 1.85
9 350 700 150 150 250 0 2.4 1.85
10 350 700 150 150 250 0 2.6 1.85
11 350 700 150 150 250 0 2.8 1.85
12-17 350 600 150 150 0 350 4 1.65
18-22 350 550 150 150 0 350 5 1.6
23 تا پایان دوره 350 500 150 150 0 350 4 1.55

تذکر: در صورت بالا بودن شوری آب آبیاری، از غلظت‌های پایین‌تر محلول کودآبیاری استفاده شود. چرا که موجب تنش شوری به گیاه می‌شود (به خصوص در هوای گرم و خشک و پایین بودن رطوبت نسبی در محیط گلخانه). شوری آب آبیاری در جدول برای آب بدون املاح محاسبه شده و قطعاً شوری برای آب با املاح، بیشتر خواهد شد.

غلظت‌های پیشنهادی محلول‌های 1 و 2 در طول هفته و به صورت مجزا مصرف شوند.

همراه با محلول‌های پیشنهادی بالا در هر هفته، مصرف 10 گرم مود مخلوط کلات عناصر کم نیاز حاوی 7% آهن، 2% منگنز، 1.3% بور، 0.4% روی، 0.1% مس و 0.06% مولیبدن در 1000 لیتر آب آبیاری ضروری است.

 

توصیه کودی مورد نیاز کشت خاکی خیار گلخانه‌ای تحت آبیاری قطره‌ای در کشت پاییزه
هفته بعد از کاشت

محلول 1
(گرم در 1000 لیتر آب آبیاری)

محلول 2
(گرم در 1000 لیتر آب آبیاری)

نیاز آبی روزانه بوته
(لیتر در روز)

شوری آب آبیاری پس از افزایش کود
(دسی‌زیمنس بر متر)
نیترات کلسیم نیترات پتاسیم نیترات آمونیوم مونوپتاسیم فسفات سولفات منیزیم نیترات منیزیم
1 500 0 0 1000 250 500 0.4 1.3
2 500 350 0 150 250 500 0.8 1.4
3 350 500 100 150 250 500 1 1.5
4 350 500 150 150 250 500 1.2 1.65
5-12 350 550 150 150 0 350 3 1.65
13 تا پایان دوره 350 550 150 150 0 350 4 1.6

غلظت‌های پیشنهادی محلول‌های 1 و 2 در طول هفته و به صورت مجزا مصرف شوند.

همراه با محلول‌های پیشنهادی بالا در هر هفته، مصرف 10 گرم مود مخلوط کلات عناصر کم نیاز حاوی 7% آهن، 2% منگنز، 1.3% بور، 0.4% روی، 0.1% مس و 0.06% مولیبدن در 1000 لیتر آب آبیاری ضروری است.

این برنامه‌ها بدون توجه به غلظت عناصر در خاک در نظر گرفته شده است و فرض بر این است که این عناصر در زیر حد بحرانی (کمبود) در خاک می‌باشند. بنابراین اگر خاکی غنی از یک یا چند عنصر است بسته به غلظت آن عنصر می‌بایست از برنامه کم یا حذف شود. نکته مهم دیگر فصل کشت و شوری آب آبیاری است که اگر کیفیت آب آبیاری پایین باشد نمی‌توان کود کافی در آن وارد کرد. چرا که منجر به شور شدن محیط ریشه می‌شود. یکی از ضعف‌های آبیاری قطره‌ای موضعی بودن آن و امکان تجمع نمک‌ها در محل ریشه است. بنابراین شوری یا ضریب هدایت الکتریکی خاک در منطقه ریشه، می‌بایست مدام در گلخانه پایش شود. در خیار گلخانه‌ای شوری خاک نباید بیش از 3 دسی‌زیمنس بر متر شود چرا که رفته رفته موجب کاهش عملکرد و در نهایت محدود شدن کیفیت و کمیت محصول می‌شود.

 

گیاهان نیاز به مقدار زیادی نیتروژن دارند و این عنصر در ساخت کلروفیل (رنگدانه سبز برگ‌ها) نقش دارد. کمبود نیتروژن باعث کاهش عمل فتوسنتز و تحت تأثیر قرار دادن رشد رویشی و تولید میوه می‌شود، به طوری که گیاه ظاهری رنگ پریده و دوکی شکل پیدا می‌کند. برگ‌های جوان کوچک و سبز رنگ ولی برگ‌های مسن زرد رنگ و سپس می‌میرند. در صورت تداوم کمبود، رزدی به برگ‌های جوان نیز توسعه می‌یابد. عملکرد کاهش یافته، میوه‌ها رنگ پریده، کوتاه و ضخیم می‌شوند.

علائم شاخص کمبود نیتروژن در خیار درختی شامل کوتاهی و رنگ‌پریدگی گیاه نسبت به گیاه سالم، همچنین رنگ‌پریدگی یکنواخت برگ‌های مسن‌تر به سبز روشن تا زرد و گسترش این وضعیت تا برگ‌های جوان در قسمت رأس گیاه می‌باشد. در کمبود نیتروژن رنگ میوه روشن و میوه نوک تیز و ترد می‌شود و در اثر مصرف زیاد نیتروژن میوه نرم، تیره رنگ و درشت می‌شود.

 

ادامه دارد .....