بلوبری درختچه‌ای خزان‌دار، بومی شمال آمریکا و مناطقی از اروپا می‌باشد و در این مناطق به طور گسترده‌ای کشت و کار می‌شود. این میوه از جدیدترین میوه‌های ریز می‌باشد که در قرن 20 اهلی شده است.
میوه‌های آن سته یا حبه آبی رنگ و خوراکی می‌باشند که ارزش غذایی بالایی دارد. میوه‌های بلوبری یا مستقیماً مصرف می‌شوند یا اینکه به شکل‌های مختلف مثل مربا، ژله، دسرها، نوشیدنی‌ها و ... فرآوری می‌شوند.
این میوه‌ها سرشار از فلاونوئیدها، تانن‌ها، اسیدهای فنولیک و آنتوسیانین هستند و با داشتن فیبر فراوان، تانن‌ها، آنتوسیانین‌ها، ویتامین ث، اسیدهای چرب امگا 3، کارتنوئیدها، مواد معدنی و ... ارزش غذایی بالایی دارند.
شواهدی هم از اثرات ضد سرطانی میوه بلوبری وجود دارد. آمریکا تولید کننده اصلی این محصول است اما در ایران هنوز این میوه ناشناخته است. به دلیل اقلیم معتدل و شرایط خاکی مناطقی از ایران مانند استان‌های گیلان و مازندران، پتانسیل کشت و کار این گیاه در این مناطق وجود دارد.
اخیراً ارقامی از بلوبری وارد کشور شده‌اند و در استان گیلان سازگاری آن‌ها در حال بررسی می‌باشد. بنابراین هدف از این مطالعه، آشنایی با نحوه کشت و پرورش بلوبری در ایران می‌باشد.
گیاه‌شناسی
جنس بلوبری یا Vaccinium متعلق به خانواده Ericaceae و زیر خانواده Vaccinoideae می‌باشد. گل‌های این گیاه زنگوله‌ای و دارای ۵ گلبرگ هستند که معمولاً سفید رنگ و در بعضی گونه‌ها صورتی می‌باشند.
تشکیل جوانه گل در انتهای ساقه‌ها و در اواخر تابستان تا اوایل پاییز صورت می‌گیرد. در سال بعد گل‌ها ظاهر و تبدیل به میوه می‌شوند. یعنی میوه روی شاخه یکساله تشکیل می‌شود.
جوانه‌های رویشی در بخش‌های پایینی شاخه قرار دارند. هر جوانه گل تبدیل به خوشه‌ای می‌شود که شامل 10-5 میوه می‌باشد. گل‌آذین، خوشه‌ای است و هر خوشه ممکن است حدود 8 تا 10 میوه تولید کند. میوه سته چند دانه‌ای آبی رنگ می‌باشد که هنگام رسیدن قطر آن‌ها به 5 الی 10 میلی‌متر و در برخی ارقام حتی بیشتر می‌رسد. میوه‌ها دارای مزه ترش و شیرین می‌باشند.
جوانه‌های گل در انتهای شاخه هستند و درشت‌ترند. جوانه‌های کوچک‌تر در پایین شاخه معمولاً رویشی هستند.
گونه‌های بلوبری
بلوبری‌ها دارای انواع پابلند مانند Vaccinium corymbosum با ارتفاع 7-1/5 متر و انواع پاکوتاه و وحشی با ارتفاع حدود 45-15 سانتی‌متر و انواع حد واسط (چشم خرگوشی) مانند گونه‌های V.ashei و V.virgatum با ارتفاع بین 2-1متر هستند.
انواع پاکوتاه مانند Vaccinium angostifolium، معمولاً کشت نمی‌شوند. ارقام پاکوتاه شرایط سردتر و انواع پابلند شرایط معتدل‌تر را ترجیح می‌دهند.
ارقام مهم و تجاری بلوبری
در زیر به مهمترین ارقام بلوبری که از انواع پابلند هستند اشاره می‌شود.
رقم Aurora
اندازه میوه در این رقم متوسط تا بزرگ می‌باشد. رنگ میوه آبی تیره است. قدرت رشد متوسط است. میوه‌های آن دیررس هستند و ممکن است قبل از سرمای پاییز نرسند.
رقم Liberty
رقمی پر رشد با عادت رشد افراشته است که نیاز به تربیت داربستی دارد. هرس آن نسبت به سایر ارقام زحمت بیشتری دارد. اندازه میوه متوسط تا بزرگ می‌باشد. طعم میوه خیلی خوب است. میوه متوسط رس است.
رقم Bluejay
رقمی میان‌رس است. اندازه میوه متوسط (وزن بین 1/5 تا 2 گرم) به رنگ آبی روشن و عملکرد متوسط (بین 2/5 تا 4 کیلوگرم در هر بوته). طعم میوه خوبی دارد.
رقم Duke
این رقم زودرس می‌باشد. اندازه میوه متوسط می‌باشد. عملکرد متوسط است.
رقم Elliott
میوه‌های این رقم دیررس هستند و ممکن است قبل از سرمای پاییز نرسند. اندازه میوه متوسط می‌باشد. عملکرد متوسط است.
رقم Chandler
رقمی دیررس می‌باشد. اندازه میوه بزرگ تا خیلی بزرگ می‌باشد. رنگ میوه آبی ملایم تا آبی تیره می‌باشد. طعم میوه خوب و عملکرد بالاست (بین 4 تا 5/5 کیلوگرم در هر بوته).
رقم Legacy
رقمی میان‌رس است. اندازه میوه متوسط تا بزرگ می‌باشد. طعم میوه خوب و عملکرد بالا می‌باشد. این رقم به سرما حساس است.
رقم Reka
رقمی میان‌رس می‌باشد. اندازه میوه کوچک می‌باشد. طعم میوه خوب و عملکرد بالا (بین چهار تا 5/5 کیلوگرم در هر بوته) است.
رقم Darrow
رقمی دیررس می‌باشد. اندازه میوه متوسط می‌باشد. رنگ میوه آبی روشن است و عملکرد بالایی دارد.
رقم Jersey
رقمی دیررس می‌باشد. اندازه میوه کوچک می‌باشد. عملکرد متوسط است.
رقم Rubel
نسبتاً پر رشد است. طعم میوه خوب است. مناسب برداشت مکانیکی است. عملکرد کم تا متوسط می‌باشد.
رقم Spartan
رقمی پر رشد است. اندازه میوه خیلی بزرگ است. طعم عالی است. دیرگل است. لذا از خسارت سرما در امان می‌ماند. از نظر رسیدن میوه نیز زودرس است. عملکرد متوسط تا بالاست.
نیازهای اقلیمی بلوبری
بلوبری‌ها در رویشگاه‌های طبیعی در شرایط کمی سایه یا نیم‌سایه زندگی می‌کنند اما برای باردهی اقتصادی به نور فراوان نیاز دارند. این گیاهان نیازمند زمستان خنک و تابستان گرم می‌باشند.
تابستان ابری و خنک باعث شیوع بیماری و کاهش تولید قند می‌شود. این گیاه مقاومت خوبی به سرمای زمستان دارد و در هنگام خواب 20- تا 25- درجه سانتی‌گراد را می‌تواند تحمل کند. البته بسته به نوع گونه و رقم میزان مقاومت متفاوت است.
در انواع پر رشد و دارای میوه دیررس که دیر خزان می‌کنند خطر آسیب سرمای زودرس پاییزه وجود دارد. ارقام موجود در گونه چشم خرگوشی به سرما حساس‌تر می‌باشند. این گیاه به سرمای دیررس بهاره حساس است و دمای 2- درجه سانتی‌گراد به گل‌هایی که کاملاً باز شده‌اند آسیب می‌زند.
بلوبری دارای نیاز سرمایی است و لازم است نیاز سرمایی گیاهان با دریافت دمای 7-0 درجه سانتی‌گراد در زمستان تأمین شود. ارقام پابلند نیاز به دریافت سرمایی بیشتری دارند و نیاز سرمایی آن‌ها بسته به رقم حدود 800-400 ساعت می‌باشد. نیاز سرمایی انواع چشم خرگوشی کم می‌باشد. دمای بالای 40 درجه سانتی‌گراد نیز برای این گیاه مناسب نمی‌باشد.
نیاز خاکی بلوبری
از آنجا که ریشه‌های این گیاه سطحی است لذا نیاز به خاکی دارد که نگهداری رطوبت آن خوب باشد. اما باید دقت کرد خاک دارای زهکش مناسبی باشد. از آنجا که این گیاه اسید دوست می‌باشد بنابراین بهترین خاک برای کشت آن خاک شنی لومی اسیدی با پ‌هاش 5/2-4/5 می‌باشد.
بنابراین این گیاهان در مناطقی از کشور مثل استان گیلان و مازندران که گیاه کشت می‌شود و دارای خاک اسیدی هستند امکان پرورش دارند. چند ماه قبل از کاشت می‌توان خاک را با اضافه کردن گوگرد و مواد آلی اسیدی کرد. این گیاه به شوری آب و خاک نیز حساس می‌باشد.
ویژگی نهال
نهال باید از ارقام مناسب و سازگار با شرایط آب و هوایی منطقه باشد و پتانسیل عملکرد آن بالا باشد. در هنگام انتخاب رقم باید ویژگی‌هایی مانند تاریخ رسیدن، نوع مصرف، در دسترس بودن کارگر به منظور برداشت، بازار مصرف، پتانسیل برداشت مکانیکی، عملکرد و طعم میوه، اندازه و ... را مدنظر قرار داد.
کاشت بلوبری
گیاهان باید از نهالستان مطمئن خریداری شوند و دارای شناسه باشند. رقم آن‌ها مشخص باشد و دارای گواهی سلامت باشند. شیوه عمده تکثیر بلوبری قلمه چوب سخت است که از شاخه یکساله تهیه می‌شود. می‌توان از قلمه‌های ریشه‌دار شده یا نهال‌های گلدانی استفاده کرد.
قلمه‌های ریشه‌دار شده که مستقیماً از بستر ازدیاد گرفته می‌شوند، معمولاً دارای ریشه‌های محدودی هستند. خرید گیاهان گلدانی دو تا سه ساله اگر چه هزینه بیشتری دارد اما این‌ها سیستم ریشه بیشتر و رشد بهتری دارند.
زمان کاشت نهال‌های ریشه‌دار اواخر زمستان یا اوایل بهار قبل از بیدار شدن گیاهان می‌باشد. فواصل کاشت ارقام پابلند 1/5 در 2/5 متر می‌باشد و معمولاً بیش از 2000 بوته در هکتار کشت می‌شود
گیاهان باید در همان عمقی که در نهالستان بودند در خاک کشت شوند و طوقه در سطح خاک باشد. هر گیاه در چاله‌ای به عمق 30 الی 40 سانتی‌متر که دارای مخلوط خاک و پیت خزه مرطوب می‌باشد کشت می‌شود. ایجاد برش‌های سطحی روی ریشه‌ها قبل از کاشت سبب تحریک ریشه‌های جانبی می‌شود. آبیاری باید بلافاصله بعد از کشت گیاهان انجام شود.
می‌توان از مالچ کاه و کلش یا براده‌های چوب به ضخامت 5 تا 10 سانتی‌متر برای حفظ رطوبت استفاده کرد. در ارتفاعات بالاتر بهتر است جهت ردیف‌ها شمالی جنوبی باشد تا گیاهان نور کافی دریافت کنند؛ اما در محل‌های گرم و آفتابی جهت ردیف‌ها شرقی غربی باشند تا از گرم شدن زیادی و خشک شدن خاک اجتناب شود.
داشت بلوبری
نیاز آبی بلوبری
ریشه بلوبری سطحی است و اغلب ریشه‌ها تا عمق 40-35 سانتی‌متری نفوذ می‌کنند. لذا این گیاه به خشکی و کمبود رطوبت خیلی حساس است و در طی فصل رشد به رطوبت زیادی نیاز دارد و در تابستان که دما بالاست باید به طور منظم آبیاری شوند.
در اثر کمبود رطوبت و تنش خشکی عملکرد و رشد این گیاه کاهش و ممکن است در حالت شدید گیاه از بین برود. آبیاری منظم از زمان گلدهی رشد میوه‌ها اهمیت دارد.
می‌توان از پیت‌ماس یا سایر مواد نگهدارنده رطوبت در ترکیب خاک و همچنین از مالچ خاک‌اره به منظور حفظ رطوبت خاک و اجتناب از تنش خشکی استفاده کرد. البته باید از آبیاری غرقابی نیز پرهیز شود.
نیازهای گرده‌افشانی
هر بلوبری گل‌های زیادی (حدود 2000 تا 3000 گل) تولید می‌کند. وجود رقم گرده‌زا برای انواع پاکوتاه و چشم خرگوشی حتماً ضروری است. چون گل‌های عقیم دارند. گرده‌افشانی توسط حشرات صورت می‌گیرد.
لذا تعداد دو کندو در هکتار لازم است. انواع پابلند خود گرده‌افشان هستند ولی برای تشکیل میوه بهتر و درشت‌تر و توسعه دامنه برداشت بهتر است دو یا چند رقم با ویژگی همزمانی در گلدهی، در باغ کشت شود.
تربیت و هرس بلوبری
تا قبل از رسیدن به بلوغ تنها حذف شاخه‌های مرده، شکسته، کوتاه و یا ضعیف متداول است و پس از آن در بوته‌های بالغ، هرس سالانه در اواخر زمستان که گیاهان در حال رکود هستند برای تقویت بوته، تحریک تولید میوه سالانه و جلوگیری از پیر شدن بوته‌ها انجام می‌شود.
از سال چهارم به بعد تعدادی از شاخه‌های مسن‌تر حذف می‌شوند تا شاخه‌های جوان‌تر تحریک به رشد شوند. سایر شاخه‌های بلند باقیمانده نیز سربرداری می‌شوند. حذف شاخه‌های متقاطع و رشد یافته به سمت داخل بوته نیز به منظور ایجاد فضای درون تاج و نورگیری بهتره داخل بوته و همچنین شاخه‌های بیمار، خشک و شاخه‌هایی که با زمین تماس می‌یابند لازم است.
در سال اول و دوم بعد از کاشت نباید اجازه داد گیاهان میوه دهند، چون انرژی گیاه گرفته می‌شود. لذا گل‌های ظاهر شده حذف می‌شوند. همچنین در ارقامی که میوه زیادی تولید می‌کنند تنک گل‌ها در مرحله گلدهی ضروری می‌باشد. اگر میوه زیادی روی گیاه تشکیل شود انرژی گیاه گرفته می‌شود و میوه‌های کوچکتری تولید می‌شوند.
نیاز غذایی بلوبری
تغذیه صحیح در باروری، کیفیت و سلامت این گیاه تأثیر به‌سزایی دارد. با توجه به سطحی بودن ریشه این گیاه، تغذیه نامناسب می‌تواند به این گیاه آسیب وارد سازد. بهتر است مقدار و زمان مصرف کود براساس نتایج آزمون خاک و نوع کود مصرفی توأم با آنالیز برگ انجام گیرد.
بهتر است از کودهای اسیدزا مانند سولفات آمونیوم، سولفات منیزیم، گوگرد و سولفات آهن در خاک استفاده کرد. باید دقت شود از مصرف کودهای نیتروژنی به فرم نیترات و یا کودهای پتاسیمی به فرم کلرید پتاسیم خودداری شود.
همچنین بلوبری به کلر بسیار حساس است. از آنجا که این گیاه به شوری حساس است می‌بایست نسبت به مقدار و نحوه کاربرد کود دقت لازم انجام شود. اگر فسفر خاک خیلی باشد و پتاسیم آن نیز در حد کم یا متوسط باشد، کود با فرمول 14-28-14 انتخاب خوبی خواهد بود.
اگر فسفر و پتاسیم خاک کم تا متوسط باشد، کود با فرمول 10-10-10 انتخاب خوبی خواهد بود. اگر خاک غنی از فسفر است و پتاسیم خاک نیز متوسط تا زیاد است از ترکیب کودی 8-4-12 استفاده شود. به این ترتیب که در بهار و پاییز (بعد از برداشت محصول) هر نوبت، 30 گرم به هر بوته داده شود. وقتی ارتفاع بوته به 2/5 متر رسد این مقدار 150 گرم به ازای هر بوته می‌شود.
با توجه به اینکه نیاز بلوبری به کودها زیاد نمی‌باشد، لذا تغذیه ارگانیک آن با استفاده از کودهای آلی و ارگانیک ساده‌تر از بسیاری از محصولات می‌باشد.
آفات و بیماری‌ها
مقاومت ارقام بلوبری به آفات و بیماری‌ها متفاوت است. در بعضی مناطق شیوع بیماری‌هایی مانند کپک خاکستری، آنتراکنوز و بلایت باکتریایی و یا آفت کرم میوه می‌تواند مشکل‌ساز باشد اما مشکل اصلی در اکثر مناطق تولید پرندگان هستند.
میوه‌ها و گل‌های بلوبری بسیار مورد علاقه پرندگان هستند و پرندگان می‌توانند سبب آسیب جدی شوند. گزارش شده که ممکن است پرندگان بیش از 30 درصد محصول بلوبری را از بین ببرند.
در زیر به پرندگان مضر برای کشت بلوبری اشاره می‌شود:
1- سار معمولی (Sturnus vulgaris) European Starling
طول این پرنده حدود 20 سانتی‌متر بوده و پرهای آن سیاه و براق است که البته در برخی از اوقات خال‌های سفید در آن دیده می‌شود. رنگ پاهای پرنده صورتی است و نوک در زمستان سیاه و در تابستان زرد است. این پرنده‌ها هر چیزی از جمله بی‌مهرگان، میوه‌های ریز مانند توت‌فرنگی، بلوبری و ... را می‌خورند. در حالت طغیان شدید، این پرنده می‌تواند کل محصول بلوبری را از بین ببرد.
2- سیاه‌مرغ بال‌سرخ Red-Winged Blackbird (Agelaius phoeniceus)
این پرنده از میوه‌های بلوبری و تمشک تغذیه می‌کند.
3- فنچ خانگی (Carpodacus mexicanus) House Finch
این پرنده در درجه اول از دانه‌ها تغذیه می‌کند اما به میوه‌های بلوبری نیز خسارت وارد می‌کند.
روش‌های کنترل پرندگان
الف) استفاده از محلول قندی
ثابت شده که استفاده از شربت قند سبب دفع پرندگان از باغ بلوبری می‌شود. با کاربرد محلول قندی در باغات بلوبری در نیویورک در زمانی که میوه شروع به آبی شدن می‌کند، خسارت پرندگان تا 50 درصد کاهش داشته است. علت بازدارندگی به خوبی مشخص نشده است اما گمان می‌رود که پرندگان قادر به هضم دی‌ساکارید موجود در محلول نیستند.
ب) استفاده از ابزارهای ترساننده پرندگان
برای مثال از دستگاه توربین‌های بادی (ScareWyndmill) که دارای پره‌هایی است و منعکس کننده نور فرابنفش است برای ترساندن و دور کردن پرندگان استفاده می‌شود. گزارش شده حرکات این تیغه‌ها همانند ضربه‌های شلاق به بال پرندگان می‌باشد. قطر تیغه‌ها 36 اینچ است و پرنده‌ها را دفع می‌کنند. این وسیله در باغات بلوبری مؤثر بوده است.
ج) پوشش‌دهی باغ (netting)
در این روش از پوشش یا توری‌هایی به منظور عدم دسترسی پرندگان به میوه‌ها می‌شود. علی‌رغم هزینه‌بر بودن، این روش در کاهش خسارت پرندگان بسیار مؤثر بوده است. اگر مواد با کیفیتی برای این منظور استفاده شود و مراقبت‌های لازم نیز صورت گیرد، این پوشش‌ها تا 10 سال هم دوام دارند. برای این منظور نایلون، پلی‌اتیلن، کتان و سیم‌های با پوشش پلاستیکی قابل دسترس هستند.
حفاظت در برابر سرمای بهاره
شدت آسیب بستگی به مرحله نموی گل‌ها دارد. دمای 2- درجه سانتی‌گراد به گل‌هایی که کاملاً باز شده‌اند آسیب می‌زند اما جوانه‌های باز نشده تا 5- درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌کنند. از کاشت این گیاه در جاهای پست و داخل دره‌ها اجتناب شود. با توجه به اندازه این گیاهان امکان پوشش دادن آن‌ها در زمان یخبندان وجود دارد. احداث بادشکن در اطراف باغ نیز در مناطق بادخیز توصیه می‌شود.
برداشت میوه
این گیاهان در سن 6 سالگی به باردهی کامل می‌رسند و می‌توانند بیش از 20 سال میوه دهند. عملکرد ارقام متغیر است و هر بوته بین 2 تا 7 کیلوگرم محصول تولید می‌کند.
میوه بلوبری فرازگرا است. وقتی سته‌ها به رنگ آبی روشن تبدیل شدند باید چند روز دیگر (3-7 روز) صبر کرد تا کاملاً آبی‌رنگ و شیرین‌تر و بزرگ‌تر شوند. در این زمان قابل برداشت خواهند بود. میوه‌ها هم‌زمان نمی‌رسند؛ لذا برداشت تدریجی است و حدود 8-6 هفته به طول می‌انجامد (یک یا دوبار در هفته).
در این زمان در اثر تماس با دست به راحتی جدا می‌شوند. با فشار انگشت اشاره و شست می‌توان فهمید میوه رسیده است و آن را جدا کرد. میوه‌های سفت‌تر در برداشت بعدی جدا می‌شوند. زمان برداشت بسته به نوع و رقم بلوبری و شرایط اقلیمی منطقه می‌تواند از اوایل تیر تا اواخر مهر ادامه داشته باشد.
قندهای اصلی میوه گلوکز و فروکتوز می‌باشد و اسیدسیتریک، اسید غالب این میوه‌ها می‌باشد. دمای مناسب انبار 2-0 درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی 90-85 درصد می‌باشد. در این شرایط می‌توان میوه‌ها را حدود 1/5 ماه نگهداری کرد.
منبع: نشریه فنی آشنایی با بلوبری، مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، وزارت جهاد کشاورزی