زنجبیل یکی از قدیمیترین گیاهان دارویی و ادویهای مشرق زمین است. در قرون وسطی، ریزومهای زنجبیل در خیابانی در شهر بازل سوئیس عرضه میشد و به همین دلیل نام آن خیابان را اینبرگراس (به معنی خیابان زنجبیل) گذاشتند. گیاه زنجبیل در کشورهای هند، بنگلادش، بوتان، چین، سریلانکا، جامائیکا، نیجریه، تایلند، نپال، مالزی، اندونزی و استرالیا در سطوح وسیعی کشت میشود.
کاشت زنجبیل
زنجبیل به ندرت بذر تولید میکند، از این رو ازدیاد این گیاه رویشی بوده و توسط ریزوم صورت میگیرد. نوع ریزومهای بذری نقش عمدهای در رشد، نمو و عملکرد محصول دارد. ریزومهایی که دارای جوانههای رویشی قویتری باشند نهالهایی استوار و قوی تولید کرده و عملکرد محصول آنها زیادتر است.
زمان کاشت زنجبیل بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. معمولاً در اوایل فروردین تا اوایل اردیبهشت و یا اواسط آذر ماه تا اوایل فروردین ماه این گیاه را کشت میکنند. ریزومهای بذری در ردیفهایی به فاصله 20 تا 55 سانتیمتر و فاصله دو بوته در طول ردیف نیز 20 تا 30 سانتیمتر کشت میشوند.
عمق ریزومهای بذری بستگی به اندازه آنها و همچنین نوع و میزان رطوبت خاک داشته و بین 4 تا 10 سانتیمتر متفاوت است. به طوری که ریزومهای بذری بزرگتر و ضخیم در عمق بیشتر و ریزومهای بذری کوچکتر در عمق خاک کمتر کشت میشوند. مساعدترین درجه حرارت خاک برای جوانهزنی ریزومهای بذری این گیاه 25 تا 30 درجه سانتیگراد میباشد و در درجه حرارتهای کمتر زمان بیشتری برای جوانهزنی لازم است.
مراقبت و نگهداری زنجبیل
مهمترین مراحل داشت گیاه زنجبیل (مانند سایر گیاهان خانواده زنجبیل) عبارتند از: میزان سایه، مالچدهی، مبارزه با علفهای هرز، آبیاری مناسب و مبارزه با آفات و بیماریها است.
زنجبیل در مراحل اولیه رویش به نور شدید بسیار حساس است که در این روش میتوان از کاه، شاخههای درختان و یا تورهای مخصوص سایهدهی استفاده کرد. تأثیر مالچدهی بر عملکرد زنجبیل در مطالعات مختلفی به اثبات رسیده است. انجام کولتیواتور بین ردیفها سبب تهویه خاک و در نتیجه رشد و توسعه مناسبتر ریزومهای زنجبیل میگردد.
وجین علفهای هرز به صورت مکانیکی و شیمیایی نقش مهمی در از بین بردن علفهای هرز دارد. زنجبیل به علفکشهای با ماده مؤثره سیمازین مقاوم است و میتوان به صورت پیشرویشی از آنها استفاده کرد. از آنجا که زنجبیل دارای ریزومهای سطحی، کوتاه و گوشتی است و قادر به جذب رطوبت از اعماق خاک نیست، لذا آبیاری مناسب گیاهان ضروری است.
زنجبیل در طول رویش ممکن است تحت تأثیر بیماریهای قارچی یا ویروسی مانند بیماری پوسیدگی ریزوم و یا زردی برگها قرار گیرد. آفات نیز میتوانند صدمات زیادی به محصول وارد کنند. با انجام عملیات به زراعی و استفاده از سموم مناسب میتوان این بیماری و آفات را تا حدود زیادی کنترل نمود.
برداشت زنجبیل
زمان برداشت محصول متفاوت است و بستگی به رقم و شرایط اقلیمی محل کشت دارد. معمولاً ۹ تا ۱۲ ماه پس از کشت میتوان محصول را برداشت کرد. در زمانی که قسمت هوایی گیاه در پایان دوره رشد شروع به خشک شدن کردند ریزومها آماده برداشت هستند.
ریزومها بعد از برداشت از هم جدا میشوند و باید شسته شوند در غیر این صورت محصول نهایی که زنجبیل سفید است بهدست نمیآید. در صورتی که تقاضای بازار برای زنجبیل سبز زیاد باشد، زنجبیل را باید زودتر از موعد مقرر (15 تا 20 روز قبل از رسیدن کامل) برداشت کنند.
ریزومها در زمان برداشت حالتی کم و بیش پیچ خورده دارند. لذا باید با ایجاد گودالهای مناسبی توسط کج بیل، بیل، بیلچه یا چنگک با دقت آنها را از زمین خارج نمود. پس از شستن و تمیز کردن باید آنها را خشک کرده و در انبارهای کاملاً خشک، خنک و تاریک نگهداری نمود.
فعالیت عملی (کاشت زنجبیل در گلدان)
وسایل لازم:
لباس کار، بیلچه، ریزوم تر زنجبیل، گلدان با عمق حداقل ۳۵ سانتیمتر، ترکیب خاکی سبک با خاک رس، ماسه و کمپوست.
شرح عملیات:
لباس کار خود را پوشیده.
ابتدا زهکشهایی در کف گلدان ایجاد و سپس مقداری سنگریزه در کف آن ریخته و بعد مقداری از ترکیب خاکی سبک و مغذی را در گلدان بریزید. یک روز قبل ریزوم زنجبیل تازه و سالم را که بیش از یک جوانه داشته را تهیه کرده (معمولاً سبزی فروشیها) سپس آن را به قطعات کوچکتری که هر قطعه حاوی چند جوانه باشد تقسیم کنید.
آن را در آب ولرم به مدت یک شب قرار دهید. زنجبیل آماده شده را در گلدان در عمق ۱۰ سانتیمتری از سطح خاک ریخته شده در گلدان، طوری بکارید که جوانهها رو به بالا باشند و خاک را مرطوب نگاه دارید (بدون اینکه آن را غرق آب کنید) آن را در جای سایه در دمای 23 تا 40 درجه قرار دهید.
دمای خنکتر باعث تعویق در رشد گیاه خواهد شد. در ابتدا به آن کم آب دهید و سپس هنگامی که جوانه زد آبیاری را بیشتر کنید. در زمستان آبیاری را بسیار کم کنید زیرا گیاه به خواب زمستانی میرود. بعد از جوانه زدن و رسیدن گیاه به حدود 100 سانتیمتر، ریزومهایی که در جلوی هم این گیاه به وجود میآیند را میتوانید از زیر خاک برش دهید و از آنها استفاده کنید.
منبع: کتاب تولید و آمادهسازی گیاهان دارویی، رشته امور باغی، گروه کشاورزی، سال 1396، صفحه 122