اصل و قدمت:
موطن اصلی شلغم به طور دقیق و صحیح شناخته نشده است. تصور بر این است که به طور وحشی در روسیه و سیبری میروید.
اهمیت:
شلغم در غذاهای مختلف ایرانی مانند آش و غیره استفاده میشود. گاهی نیز آن را به صورت تنها و خالص مانند چغندر لبویی پخته، نمک میپاشند و میخورند.
خوردن آن اعصاب و یاختههای مغز را تقویت کرده، حافظه را تقویت میکند. ویتامینهای موجود در شلغم، یک ترکیب میکروبکش با طیف وسیع است که بسیاری از ویروسها و باکتریها را از بین میبرد.
به هر حال، شلغم یکی از سبزیهای پرمصرف در کشور ماست و فواید بسیار دارد و کاشت و تولید آن هم میتواند از نظر اقتصادی در بین سبزیها نقش مهمی بازی نماید.
مشخصات بتانیکی:
شلغم گیاهی دو لپه از خانواده چلیپاییان و از جنس براسیکا و از سه گونه متفاوت براسیکاناپوبراسیکا و براسیکاراپا و براسیکاناپوس میباشد که هر سه گونه به اسم شلغم معروفاند. تفاوتهایی بین سه گونه مذکور وجوددارد. براسیکاراپا همان شلغم معمولی است.
ریشه: ریشه روتاباگا فشرده و سفتتر از ریشه شلغم معمولی است و شکل آن معمولاً گرد و گاهی کمی کشیده است ولی ریشه شلغم معمولی شلجمی و در پارهای از ارقام اصلاح شده کاملاً کشیده و استوانهای شکل است.
ریشه شلغم محوری است و در ناحیه یقه گیاه غده تشکیل میشود. بقیه ریشه محوری به صورت دم باریکی به دنبال این غده ادامه یافته ریشههای فرعی روی آن ظاهر میشوند.عمق ریشه آن در سه هفتگی 60 سانتیمتر و در گیاهان 41 روزه به 90 سانتیمتر میرسد.
ساقه: از روی غده شلغم ظاهر میشود و علفی آبدار و سبز رنگ در وسط برگها دیده میشود و به گلآذین خوشهای خاتمه مییابد. گفتنی است که بوته شلغم مانند اغلب نباتات ریشهای، فاقد ساقه هوایی است و فقط در موقع گل کردن ظاهر میشود.
برگها: شبیه برگ تربچه، کمی لطیفتر و درشتتر از آن با دمبرگ سفید یا کرمرنگ، دارای پهنک بزرگ کشیده میباشد. برگها در نوع روتاباگا پوشیده از کرک آبی رنگ ولی در شلغم معمولی، صاف و سبز رنگ است و از برگهای جوان شلغم میتوان مانند برگ کلم در تغذیه استفاده کرد.
گلها: در گلآذین خوشهای قرار دارند و زرد رنگ میباشند. اگر شلغم را در بهار بکارید یکساله خواهد شد و چنانچه در پاییز کاشته شود دو ساله خواهد شد یعنی در سال دوم تولید، گل خواهد کرد.
بذور: گرد، کوچک، شبیه بذر تربچه، به رنگ کرم، زرد، نارنجی یا خاکستری دیده میشود. بذر، دارای قوه نامیه بسیار خوبی است و تا 5 تا 7 روز پس از کاشت، به راحتی سبز میشود.
بذور را به مدت زیادی نگهداری نکنید و هر سال بذر تازه همان سال را بکارید.
انواع:
شلغم دارای انواع زیادی است که در اینجا به ذکر چند نوع آن اکتفا میشود.
شلغم توکیو: نژادی سریعالرشد و قوی است و غده آن دارای پوست سفید و یکدست و صاف و نازک است. شکل غده آن کاملاً گرد و خوش فرم است.
شلغم سیاه دراز: نژادی جالب و مقاوم است که پوست غده آن سیاهرنگ و شکل غده آن دراز و کشیده است. نژادی دیررس است و برای محصول زمستانه مناسب میباشد.
شلغم تخم مرغی (روتاباگا)
شلغم (روتاباگای) آمریکایی طوقه بنفش
شلغم سفید زمستانی
شلغم گرد سفید ژرسی
شرایط رویشی ویژه:
آب و هوا:
میتوانید در هر آب و هوایی به جز آب و هوای بسیار خشک کویری و بیابانی، به کاشت شلغم مبادرت ورزید، ولی برای حصول بهترین نتیجه، آن را در آب و هوای معتدل مرطوب بکارید. از کاشت شلغم در فصل تابستان پرهیز کنید زیرا در این زمان رشد کافی ندارد.
خاک:
هر چند با کاشت شلغم در هر نوع خاکی میتوانید محصول کافی برداشت کنید ولی برای حصول بهترین نتیجه، آن را در خاکهای سبک و عمیق و حاصلخیز کشت نمایید.
کاشت شلغم در خاکهای خیلی سنگین، باعث تند شدن طعم ریشه خواهد شد.
کاشت شلغم در زمینهای کمقوت و خشک، باعث خشبی شدن و نامرغوبی ریشه خواهد شد.
نور:
از آنجا که شلغم گیاهی روشنایی پسند است، از کشت آن در مکانهای سایه و تاریک خودداری نمایید.
ویژگیهای خاص کاشت:
تهیه زمین:
به هر هکتار زمین حدود 30 تن کود دامی پوسیده بدهید.
زمین را شخم عمیق بزنید. زمین را طوری دیسک بزنید که تمام کلوخهای حاصله از شخم کاملاً نرم شوند، زیرا وجود کلوخ مانع کاشت مرتب خطی مخصوصاً با بذرپاشهای مکانیکی میشود.
زمان کاشت:
در نواحی سرد، بذر آن را در بهار موقعی بکارید که قبل از فرا رسیدن فصل گرما، محصول ریشه آن قابل برداشت باشد.
در نواحی گرم بذر را در پاییز یا زمستان بکارید. در نواحی معتدل بذر را در بهار و اواسط تابستان کشت کنید.
مقدار بذر مصرفی:
برای کاشت یک هکتار زمین حدود 2/2 تا 3/3 کیلو بذر تهیه نمایید.
عمق کاشت بذر:
بذور را در عمق حدود 10 تا 12 میلیمتری بکارید.
نحوه کاشت:
کاشت را به صورت خطی (ردیفی) و در محل اصلی انجام دهید. در کاشت ردیفی با دست، فواصل ردیفها را حدود 30 تا 38 سانتیمتر انتخاب کنید. در کشت ردیفی با ردیفکار تراکتوری، فواصل ردیفها را حدود 60 سانتیمتر از هم در نظر بگیرید.
فاصله بوتهها را بر روی ردیفها، حدود 5 تا 15 سانتیمتر انتخاب کنید. پس از کاشت (چه با ماشین، چه با دست) باید پس از سپردن بذر به خاک زمین را سفت نمایید.
اگر سطح کاشت کوچک است، عمل سفت کردن را با پا انجام دهید ولی در زراعتهای بزرگ، برای این کار، باید از غلتکهای خیلی سبک استفاده کنید. میتوانید این غلتکها را عقب ماشینهای بذرپاش قراردهید.
کوددهی:
در زمان تهیه زمین پس از دادن کود دامی پوسیده، حدود 60 تا 80 کیلو ازت و 120 تا 140 کیلو فسفر به زمین بدهید.
چنانچه کود دامی در اختیار زمین نمیگذارید، کود شیمیایی را به مقادیر زیر به زمین بدهید:
75 تا 100 کیلو ازت و 150 تا 200 کیلو فسفر.
مراقبتهای داشت:
وجین:
به محض اینکه بذر شلغم سبز شد و تشخیص بوته شلغم از گیاهان هرز ممکن گردید عمل وجین را انجام دهید. وجین را با دست یا تراکتورهای سبک و کوچک انجام دهید ولی روی خطوط و بین بوتهها را حتماً با دست وجین کنید.
سلهشکنی:
در زمینهای نسبتاً سنگین، پس از هر نوبت آبیاری، سطح خاک سله میبندد، برای جلوگیری از مضرات سله بستن، سطح خاک را با وسایل دستی و یا موتوری خراش داده، نرم نمایید.
سلهشکنی را هر 15 تا 20 روز یکبار انجام دهید. خراشدهی زمین را خیلی سطحی و کم عمق انجام دهید زیرا که بیشتر ریشههای فعال و جذاب بوته در نزدیکی سطح زمین قرار دارد. چنانچه خراشدهی را به عمق 5 سانتیمتر انجام دهید به رشد گیاه و عملکرد محصول، آسیب میرسد.
تنک کردن:
در مرحله 4 برگی، اقدام به تنک کردن نمایید. به طوری که فاصله بوتهها بر روی ردیفها، حدود 5 تا 15 سانتیمتر باشد.
آبیاری:
آبیاری را به طور مرتب انجام دهید تا ناحیه ریشه، رطوبت خود را حفظ کند.
در روزهای گرم آب بیشتری در اختیار زمین بگذارید تا شلغمها پر آب و خوشطعم شود.
کود سرک:
حدود 30 تا 35 روز پس از سبز شدن بذر، 75 تا 100 کیلو کود ازت در هکتار، به عنوان کود سرک در اطراف خطوط کاشت بریزید.
برداشت:
زمان برداشت:
مدتی که برای تشکیل ریشه ضخیم شلغم لازم خواهید داشت نسبت به انواع شلغم از 1/5 تا 4/5 ماه متفاوت خواهد بود. اگر شلغم بموقع برداشت نشود و به مدت طولانی در زمین باقی بماند پوک و غیرقابل استفاده میگردد.
نحوه برداشت:
برداشت مزارع با وسعت کم را با دست انجام دهید. برای برداشت سطوح بزرگتر، از وسایل برداشت مکانیکی چغندر استفاده نمایید. این دستگاهها خود، چغندر را از خاک در میآورند.
آمادهسازی ریشههای شلغم برای بازار:
برای آمادهسازی ریشهها برای بازار، باید عملیات زیر را انجام دهید:
- در آوردن ریشهها از خاک
- درجهبندی
- دستهبندی یا شاخ و برگزنی
- شستشو
در آوردن از خاک را با دست یا وسایل مکانیکی انجام دهید و برگهای زرد، بیماریزده یا زخمی را حذف نمایید. برای دستهبندی، 4 تا 6 عدد گیاه را به هم بسته، برای حذف خاکهای چسبیده آنها را شستشو دهید.
در توضیح بند 3 گفتنی است که ریشههای جوان و کوچک آنها را همراه برگ دستهبندی نمایید ولی محصول درشت را شاخ و برگزنی کنید و در جعبه قرار دهید.
عملکرد:
با اجرای صحیح عملیات زراعی، حدود 25 تا 50 تن در هکتار محصول برداشت خواهید نمود.
بذرگیری:
برای به دست آوردن بذر سالم و قوی، باید از بین شلغمهایی که در پاییز برداشت نمودهاید شلغمهای قوی و بدون عیب را جدا کرده، در زیر زمین خشکی زیر خاک یا ماسه خشک حفظ کنید. دقت کنید که در محل نگهداری، شلغمها یخ نزنند. برای جلوگیری از یخ زدن، روی خاک یا ماسه را با کاه یا برگ خشک بپوشانید.
در اوایل فروردین شلغمها را به فواصل 50 تا 60 سانتیمتر از هم بکارید. وقتی غلافها زرد شدند با شاخه بچینید و به همان صورت در سایه بخشکانید. پس از خشک شدن، به طور ملایم بکوبید. بدین طریق از هر بوته حدود 80 تا 100 گرم بذر به دست خواهید آورد.
منبع: کتاب تولید و پرورش سبزی، شاخه کاردانش، گروه تحصیلی امور باغی، 1394.