تاریخچه و اهمیت

هندوانه یکی از سبزی‌های میوه‌ای است که در میان ملل مختلف جهان طرفداران زیادی دارد و کاشت و پرورش آن از دیرباز متداول بوده است. انواع وحشی هندوانه را در آفریقا و آسیا یافته‌اند. برخی محققین مرکز اصلی و محل پیدایش هندوانه را آفریقا و برخی آن را بومی هندوستان می‌دانند.

در عین حال به عقیده‌ای هندوستان یکی از مراکز ثانوی انتشار هندوانه به شمار می‌رود. با توجه به نام "هندوانه" که "دانه از هند آمده" معنی شده است، می‌توان با اطمینان گفت که هندوانه از طریق هندوستان به ایران وارد شده و مورد کشت و کار قرار گرفته است.

بر اساس بررسی‌های انجام شده احتمال می‌رود که هندوانه معمولی از تغییر گیاه مشابهی به نام حنظل و یا هندوانه ابوجهل که دارای میوه‌ای کوچک به اندازه یک پرتقال و دارای گوشتی قرمز و تلخ و سمی است به وجود آمده باشد. هندوانه رتبه اول سطح برداشت محصولات جالیزی را در کشور داشته و سالیانه بیش از 130 هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور به کشت هندوانه اختصاص می‌یابد که حدود 85 درصد از آن به صورت کشت آبی بوده و متوسط عملکرد آن در هکتار برابر با 26/8 تن در هکتار است.

هندوانه به دلیل داشتن لیکوپن فراوان از جنبه تغذیه‌ای اهمیت زیادی دارد. به دلیل لیکوپن فراوان (60 درصد بیشتر از گوجه‌فرنگی)، هندوانه به عنوان یک محصول ضد سرطان مورد توجه پژوهشگران علم تغذیه است. معمولاً بعد از کشورهای چین، ترکیه و آمریکا، ایران بیشترین مقدار تولید هندوانه در جهان را به خود اختصاص می‌دهد.

مشخصات گیاه‌شناسی

هندوانه با نام علمی (.Citrullus vulgaris L) گیاهی است یک‌ساله و علفی متعلق به خانواده کدوئیان (Cucurbitaceae). جنس Citrullus دارای 5 گونه دیپلوئید است که در مناطق مختلف دنیا پراکنش یافته و ارقام زراعی آن امروزه حدود 2 درصد از کل زمین‌های اختصاص داده شده به سبزیجات در دنیا را به خود اختصاص داده‌اند.

ساقه‌های خزنده و طویل آن برگ‌های قلبی شکل با بریدگی‌های عمیق دارد. گل‌های نر و ماده هندوانه به صورت جداگانه روی یک بوته قرار دارند و ابتدا گل‌های نر در بوته ظاهر می‌گردد.

گرده‌افشانی در این گیاه به وسیله حشرات به ویژه زنبور عسل انجام می‌گیرد. هندوانه دارای ارقام بسیار متنوعی است که از نظر شکل، اندازه، رنگ پوست، رنگ گوشت و طعم و مزه متفاوت می‌باشند.

میوه هندوانه از 3 قسمت تشکیل شده است. قسمت درون‌بر (Endocarp) که بذرها را احاطه کرده و معمولاً به صورت میوه مصرف می‌شود و مجموع قسمت‌های میان‌بر (Mesocarp) و برون‌بر (Exocarp) که تشکیل‌دهنده پوست میوه هستند. ضخامت پوست هندوانه معمولاً از 10 تا 20 میلی‌متر تغییر می‌کند و جنبه وراثتی دارد.

همبستگی مثبت و معنی‌دار بین پولوئیدی و ضخامت میوه هندوانه گزارش شده، بنابراین ارقام تری و تتراپلوئید نسبت به ارقام دیپلوئید پوست ضخیم‌تری دارند. در پژوهشی از 112 رقم مطالعه شده 109 رقم ضخامت پوست بیش از 10 میلی‌متر داشتند.

اقلیم و خاک مورد نیاز

هندوانه برای رشد و نمو طبیعی خود نیاز به فصل گرم و نسبتاً طولانی دارد. بذر آن در دمای 20-15 درجه سانتی‌گراد جوانه زده و سبز می‌شود. این گیاه نسبت به سرما حساس بوده و صدمه می‌بیند. هندوانه در آب و هوای گرم و خشک و همچنین در مناطق گرم و مرطوب به خوبی رشد می‌کند؛ البته در آب و هوای گرم و مرطوب خطر ابتلاء گیاه به بیماری‌های قارچی زیادتر است.

بهترین خاک برای پرورش هندوانه خاک‌های شنی-رسی می‌باشد. در این گونه اراضی می‌توان محصول زودرس تولید نمود. البته خاک باید از نظر مواد آلی غنی باشد، در غیر این صورت باید آن را با دادن کود حیوانی کافی و یا کود سبز تقویت کرد. هندوانه حساسیت چندانی نسبت به اسیدیته خاک ندارد ولی با این حال pH خاک نبایستی از 5 پایین‌تر باشد.

کوددهی

کیفیت میوه هندوانه رابطه زیادی با نوع خاک و مقدار مواد غذایی موجود در آن دارد و همان‌گونه که گفته شد، هندوانه در زمینی خوب رشد می‌کند که دارای مواد آلی کافی باشد بنابراین کود حیوانی پوسیده به عنوان یک منبع غذایی اصلی اهمیت زیادی دارد.

علاوه بر کود حیوانی، برای ارقام پرمحصول که میوه‌های درشت تولید می‌کند مانند رقم چارلستون گری از کودهای شیمیایی نیز استفاده می‌شود.

کودهای آلی

در کشور ما که در اکثر مناطق گرمای تابستانه نسبتاً بالاست، مواد آلی موجود در خاک به سرعت تجزیه شده و از دسترس گیاه خارج می‌گردد. به همین دلیل است که خاک در نواحی گرم از نظر هوموس فقیر بوده و لزوم جایگزینی مواد آلی بیش از مناطق سردسیر احساس می‌گردد.

مقدار مصرف کودهای آلی بستگی به نوع خاک دارد. مواد آلی ظرفیت نگهداری رطوبت را در خاک‌های سبک می‌افزاید و در خاک‌های سنگین موجب بهبود ساختمان خاک، تهویه بهتر و نفوذپذیری بیشتر برای ریشه‌ها می‌شوند. علاوه بر آن با تجزیه تدریجی مواد آلی انواع عناصر موجود در آن در اختیار گیاه قرار می‌گیرد.

کود آلی از نوع حیوانی، زمانی بایستی استفاده شود که کاملاً پوسیده و عاری از بذر علف‌های هرز و بیماری‌های قارچی باشد. مقدار مصرف کود آلی اعم از گوسفندی و یا گاوی حداکثر 40 تن در هکتار توصیه شده است زیرا مصرف بیش از حد آن باعث بالا رفتن هدایت الکتریکی (شوری) خاک و اثرات نامطلوب در کوتاه مدت می‌گردد.

برای افزایش مواد آلی خاک می‌توان از کودهای سبز نیز استفاده نمود. کشت ماش و زیر خاک نمودن آن در مرحله‌ای که هنوز دانه‌بندی صورت نگرفته و گیاه سبز می‌باشد و یا سایر محصولات خانواده لگومینوز بسیار مفید می‌باشد.

مقدار تقریبی عناصر غذایی موجود در انواع کودهای آلی در جدول زیر نشان داده شده است.

میزان تقریبی عناصر غذایی اصلی موجود در انواع کودهای حیوانی (کیلوگرم عنصر در هر تن کود دامی)

نوع کود

میزان رطوبت (%)

نیتروژن (N)

فسفر (P2O5)

پتاس (K2O)

گاوی

86

5

6

4/5

مرغابی

61

1

13

4/5

مرغی

73

10

10

4/5

اسبی

80

6

2

6

گوسفندی

70

9

7

9/5

بوقلمون

74

12

6/5

4/5

 

با توجه به جدول فوق که میزان عناصر در کودهای حیوانی را مشخص نموده، بهتر است از انواع کودهای گوسفندی و گاوی استفاده شود و حتی‌المقدور از کود مرغی که باعث تصعید گاز‌های آمونیاکی مضر برای گیاه می‌گردد، خودداری شود.

کودهای شیمیایی

علاوه بر کودهای آلی که مقدار عناصر غذایی اصلی مورد نیاز گیاه در آن‌ها اندک است، در زراعت هندوانه از کودهای شیمیایی نیز استفاده می‌شود. برای تعیین دقیق مصرف این کودها از آزمایش‌های خاکشناسی در هر منطقه با راهنمایی مراکز تحقیقاتی و تشخیص در مزرعه می‌توان استفاده نمود.

بهترین روش برای تعیین مقدار کود شیمیایی مورد نیاز هندوانه انجام تجزیه خاک و یا گیاه است. توصیه کلی مصرف کود شیمیایی در زراعت هندوانه 120-100 کیلوگرم ازت خالص، 100-80 کیلوگرم فسفر خالص در هکتار می‌باشد. از پتاسیم نیز در صورت لزوم می‌توان استفاده نمود.

نحوه مصرف کودهای شیمیایی

فسفر: فسفر کودی است که قبل از کشت باید در زیر خاک پخش شود. چون سرعت تجزیه این کود کم است بنابراین در محل استقرار خود باقی می‌ماند. خط پخش کود باید طوری باشد که ریشه گیاه به آن دسترسی داشته باشد، چون فسفر در خاک‌های آهکی و بسیار اسیدی ممکن است با مواد معدنی موجود در خاک ترکیباتی را به وجود آورد که توسط گیاه قابل جذب نباشد؛ لذا توصیه می‌شود کود فسفره در صورت امکان پس از ایجاد فاروهای آبیاری و قبل از کشت به صورت نواری حدود 15 سانتی‌متر در زیر خط کاشت پخش شود.

نیتروژن: نیتروژن همواره باید در طول رشد گیاه به تدریج مصرف شود. به علت اینکه این عنصر در اثر آبشویی و یا ترکیب با اکسیژن هوا به سرعت از دسترس گیاه خارج می‌شود؛ لذا توصیه می‌شود که مقدار نیتروژن لازم برای گیاه در 3 مرحله استفاده گردد. مراحل مناسب پخش کود نیتروژن عبارتند از: یک سوم قبل از کاشت، یک سوم بعد از تنک کردن مزرعه و یک سوم هنگام شروع میوه‌دهی.

انتخاب ارقام

هندوانه دارای ارقام بسیار متنوع است و از نظر شکل نیز دارای تنوع قابل توجهی بوده و از شکل کاملاً گرد تا مستطیل شکل آن یافت می‌شود. به طور کلی ارقام هندوانه به 3 گروه کلی تقسیم‌بندی می‌شوند که عبارتند از: آزاد گرده‌افشان، هیبرید F1 و تریپلوئید (بدون دانه).

ارقام آزاد گرده‌افشان از انتخاب متوالی به‌دست می‌آید. انتخاب می‌تواند بر اساس عملکرد بالا، مقاومت به بیماری‌ها و یا ویژگی‌های کیفی باشد. بذرهای آزاد گرده‌افشان ویژگی‌هایشان را از نسلی به نسل دیگر حفظ می‌کنند و از نظر هزینه نسبت به هیبرید F1 کم هزینه‌تر هستند.

عملکرد هیبریدهای F1 نسبت به ارقام آزاد گرده‌افشان 20 تا 40 درصد بیشتر بوده و یکنواختی و زودرسی بیشتری دارند. هندوانه‌های تریپلوئید از دو برابر کردن کروموزوم‌های ارقام معمولی و تلاقی آن‌ها با هندوانه‌های معمولی به‌دست می‌آید.

بنابراین هندوانه‌های تریپلوئید، نسبت به هندوانه‌های معمولی 1/5 برابر کروموزوم بیشتر دارند. به دلیل فرد بودن تعداد کروموزوم‌ها، ارقام تریپلوئید نمی‌توانند بذر زنده تولید کنند.

تولید دانه گرده در ارقام تریپلوئید پایین بوده و در هنگام کاشت باید از ارقام آزاد گرده‌افشان در کنار آن‌ها استفاده کرد. ارقام تریپلوئید بازارپسندی بیشتری نسبت به ارقام هیبرید دارند ولی تولید آن‌ها پرهزینه‌تر است. اگر چه ارقام تریپلوئید بذر حقیقی تولید نمی‌کنند اما بذرهای تکامل نایافته‌ای تولید می‌کنند که نرم و قابل خوردن هستند.

در انتخاب رقم مناسب باید ویژگی‌های آن از نظر مرغوبیت میوه، مقدار محصول، قابلیت حمل و نقل، قابلیت نگهداری و انبار و سازگاری با شرایط آب و هوای منطقه کاشت مورد توجه قرار گیرد.

مثلاً اگر هندوانه برای حمل به بازارهای دور دست کاشته می‌شود، باید از ارقامی استفاده کرد که علاوه بر داشتن کیفیت مطلوب، دارای پوستی ضخیم و سفت باشد تا بتوان آن را بدون صدمه دیدن حمل و مدتی نگهداری کرد. در مقابل اگر هدف از کاشت برای عرضه به بازارهای محلی است می‌توان رقمی را کاشت کرد که دارای پوستی نازک‌تر بوده و از طعم و مزه مطلوب برخوردار باشد.

از ارقام خارجی می‌توان به‌ رقم چارلستون گری، کریمسون سوئیت و شوگر بیبی اشاره نمود که هر کدام دارای تیپ‌های متنوعی می‌باشد. ارقام خارجی را برخی اوقات بر اساس اندازه، شکل و رنگ پوست تقسیم‌بندی می‌کنند.

از ارقام ایرانی نیز می‌توان به هندوانه محبوبی، شریف آباد، قرقی و پوست سفید همدان اشاره نمود. هندوانه شریف آباد دارای پوستی نازک، اندازه متوسط، گوشت قرمز و طعم و مزه شیرین و مطبوع بوده و هندوانه‌ای بسیار مطلوب برای مصرف در بازارهای نزدیک به محل تولید می‌باشد.

در مقابل هندوانه قرقی و پوست سفید همدان به علت داشتن پوستی ضخیم و میوه مرغوب و عملکرد بالا برای کاشت در مناطق دور از بازارهای مصرف مناسب می‌باشد.

غلظت کل مواد جامد محلول (TSS=Total Soluble Solids) در میوه به عنوان یک شاخص استاندارد برای کیفیت میوه، مورد قبول پژوهشگران قرار گرفته است. این شاخص تحت تأثیر شرایط محیطی به ویژه دما و رقم مورد مطالعه قرار گرفته و روش‌هایی که سبب زودرسی محصول شوند ممکن است این کار را به هزینه قندهای محلول انجام داده و کاهش غلظت کل مواد جامد محلول را به همراه داشته باشند.

به هر حال مقادیر بالاتر از 10 درصد آن در میوه به عنوان یک صفت مناسب مورد توجه پژوهشگران است. در پژوهش‌های مختلف ضمن تأکید بر تفاوت ارقام هندوانه از نظر مقدار مواد جامد محلول در میوه، به ارتباط رنگ درون‌بر میوه (Endocarp) و نوع قند ذخیره شده توجه شده است.

در این پژوهش میوه‌های هندوانه با رنگ قرمز، نارنجی و زرد به ترتیب دارای بیشترین مقدار فروکتوز، گلوکز و سوکروز بودند.

هندوانه ابوجهل میوه‌ای تلخ مزه است که در فارسی با نام‌های خربزه روباه، کدوی تلخ و سیب تلخ و در عربی با نام‌های حنظل، مراره الصحاری و علقم نام برده شده است.

نام علمی هندوانه ابوجهل Citrullus colocynthis است. اگرچه خواص درمانی زیادی مثل ضد بیماری بلغم، مسهل بسیار قوی، درمان کننده کبد، آنتی‌بیوتیک قوی، ضد نقرس، درمان کننده صدای گوش، ضد سردرد و درد شقیقه، درمان کننده سیاتیک برای هندوانه ابوجهل ذکر شده است اما مصرف بیش از حد آن باعث کولیت شدید شده و به علت مواد سمی خطرناک است.

گرده‌افشانی در هندوانه

هندوانه دو نوع گل نر و ماده تولید می‌کند. گل‌های نر در هر گره (زاویه برگ) تشکیل می‌شود ولی گل‌های ماده به طور تقریبی در هر 7 گره، یک عدد تولید می‌شوند. عمر گل‌ها بسیار اندک و در حد یک روز است.

بنابراین گرده فراوان و حشرات گرده‌افشان برای باروری ضروری هستند. حتی با وجود حشرات گرده‌افشان، در برخی شرایط گل‌های ماده عقیم باقیمانده در مزرعه مشاهده می‌شود.

تحقیقات نشان می‌دهد، برای اینکه یک گل ماده با اطمینان بارور شده و تولید میوه نمایند به طور میانگین ۷ بار باید توسط حشره گرده‌افشان ملاقات شود. یکی از دلایل بدشکلی میوه، فقدان مقدار کافی دانه گرده و گرده‌افشانی ناقص است.

به همین دلیل وجود حشرات گرده‌افشان (جدا از زنبور عسل) نقش مهمی در گرده‌افشانی هندوانه خواهد داشت. وجود یک کندوی قوی زنبور عسل (30 هزار عددی) برای هر 4 تا 8 هزار متر مربع کشت هندوانه قابل توصیه است.

گل‌های هندوانه برای حشرات گرده‌افشان جذاب نیستند، بنابراین حذف علف‌های هرز موجود در مزرعه که دارای گل‌های جذاب‌تری برای حشرات هستند، ضروری است.

اگر چه ارقام تریپلوئید فاقد دانه هستند اما برای تحریک رشد میوه، وجود دانه گرده برای آن‌ها ضروری است. به همین دلیل در مزارع تولید ارقام تریپلوئید هندوانه که اساساً گل‌های آن‌ها عقیم بوده و توانایی تولید دانه گرده ندارند، کشت خطوط هندوانه از ارقام گرده‌افشان (معادل 30 درصد تراکم مزرعه) ضروری است.

روش‌های کاشت هندوانه

هندوانه در کشور ما به دو صورت دیم و آبی کشت می‌شود. تولید هندوانه دیم در مناطقی با بارندگی بیش از 450 میلی‌متر در سال در صورتی که پراکنش مناسبی داشته باشد، با تمهیداتی قابل انجام است.

کشت آبی

کشت آبی هندوانه با توجه به نوع خاک، میزان بارندگی و اقلیم منطقه به روش سنتی (جوی و پشته عمیق) و روش شیارهای کم عمق انجام می‌گردد.

الف- کاشت به روش سنتی (جوی و پشته عمیق): از این روش بیشتر در زمین‌های سنگین و سطوح کوچک در مناطق گرم و خشک حاشیه کویر استفاده می شود. برای این منظور زمین مورد نظر را در پاییز و یا اواخر اسفندماه شخم عمیق زده و کود حیوانی را همراه با فسفر و پتاس مورد نیاز پخش کرده و سپس با یکی دو بار دیسک زدن کود را با خاک مخلوط می‌نمایند.

پس از مساعد شدن هوا خاک را با یک دیسک مجدد کاملاً نرم کرده و پس از تسطیح به وسیله نهر کن به فواصل 4-3 متر نهرهایی به عمق 50 سانتی‌متر و عرض 70 سانتی‌متر ایجاد نمایند.

سپس با توجه به شیب زمین به فواصل معینی در مسیر نهرها به وسیله کاه و کلش و یا با استفاده از نایلون پشته‌بندی می‌نمایند؛ و به این ترتیب نسبت به انجام آبیاری اول یا خاک آب اقدام می‌نمایند.

ب- کاشت به روش شیارهای کم عمق در مناطق نیمه‌گرمسیری با بافت سبک: از این روش بیشتر در مناطق نیمه‌خشک با بافت سبک استفاده می‌شود. هندوانه در زمین‌های شنی-رسی در صورت تأمین عناصر غذایی مورد نیاز بهتر رشد نموده و محصول زودرس‌تری را تولید می‌نماید.

با توجه به اینکه در این گونه خاک‌ها قدرت جذب و نگهداری رطوبت در مقایسه با خاک‌های رسی کمتر می‌باشد لذا نیازی به استفاده از نهرهای عمیق و عریض با روش سنتی نیست.

در این روش پس از عملیات آماده‌سازی زمین به جای حفر نهرهای عمیق، شیارهای کم عمق به فواصل 2/5-2 متر از یکدیگر توسط فاروئرهای قابل تنظیم، ایجاد می‌نماید.

در این روش زمین بایستی تسطیح شده و شیب زیادی نداشته باشد که در این صورت احتیاجی به پته‌بندی نخواهد بود، ضمن اینکه جهت مبارزه با علف‌های هرز در روی پشته‌ها می‌توان با روش مکانیزه اقدام نمود.

کشت هندوانه به صورت دیم

کشت هندوانه دیم بیشتر در مناطقی مرسوم است که میزان بارندگی سالیانه آن بیش از 450 میلی‌متر و دارای توزیع نسبتاً مناسب باشد. در این روش دیگر نیازی به ایجاد شیارهای آبیاری نبوده و عملیات آماده‌سازی زمین بایستی به حداقل رسانده شود تا از تبخیر رطوبت ذخیره شده در خاک جلوگیری به عمل آید.

به علت این که محصول هندوانه تحت شرایط دیم از نظر اندازه بازارپسندی مناسبی ندارد. در این روش بیشتر از ارقام آجیلی که تولید بذر در آن‌ها بیشتر مدنظر است استفاده می‌گردد.

بذرکاری هندوانه

زمان کاشت

زمان کشت هندوانه تابع شرایط آب و هوایی منطقه کاشت و درجه حرارت می‌باشد؛ بنابراین موقعی می‌توان به کاشت بذر اقدام نمود که درجه حرارت لازم (حداقل 20-15 درجه سانتی‌گراد) برای سبز شدن وجود داشته باشد خطر سرمای دیررس و بارندگی‌های شدید برطرف شده باشد.

طریقه بذرکاری هندوانه

الف- بذرکاری هندوانه آبی: هندوانه آبی را معمولاً به طریق هیرم می‌کارند یعنی اینکه زمین را قبل از کشت آبیاری می‌کنند. بدین منظور در مناطق گرم و خشک نهرها را از آب پر کرده و سطح آب را با تنظیم پته‌ها، تا ارتفاع معینی بالا می‌آورند. در مناطق نیمه‌گرمسیر با بافت خاک سبک آب را از طریق یک نهر اصلی وارد جویچه‌های کم عمق می‌نمایند تا آب به کندی در شیارها حرکت کرده و به عمق و اطراف نفوذ نماید.

پس از گاورو شدن زمین بذر هندوانه را که قبلاً خیسانده شده است در روی پشته و در قسمت بالای داغ آب به فواصل 30 الی 50 سانتی‌متر از یکدیگر می‌کارند. هنگام کاشت بایستی خاک خشک سطحی را کنار زده و پس از نرم نمودن خاک مرطوب بذرکاری را انجام داد.

عمق چاله‌ها بایستی بیش از 5-3 سانتی‌متر نباشد. تعداد 4-3 عدد و در هر چاله کشت شده و روی آن را با خاک نرم می‌پوشانند. در خاک‌های سنگین و مناطقی که بارندگی‌های بهاری وجود دارد روی بستر کاشت مقداری ماسه نرم می‌ریزند تا از سله بستن محل کاشت جلوگیری شود.

ب- بذرکاری هندوانه دیم: در این روش بذور هندوانه خیس خورده را روی ردیف‌هایی به فاصله 3-2/5 متر و به فاصله حداقل 100-80 سانتی‌متر و در چاله‌هایی به عمق 30-20 سانتی‌متر کشت می‌نمایند؛ و سپس روی آن‌ها را با خاک نرم و به ارتفاع 5-3 سانتی‌متر می‌پوشانند.

مراقبت‌های زراعی

آبیاری

نیاز رطوبتی هندوانه در دامنه‌ای از 400 تا 600 میلی‌متر متغیر است. بر اساس بررسی‌های انجام شده نیاز خالص آب برای هندوانه در طی یک دوره رشد 140 روزه در منطقه ورامین حدود 7800 متر مکعب در هکتار بوده است. در جمع‌بندی 39 پژوهش مختلف در 20 سال گذشته در رابطه با هندوانه، طالبی، گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی در مناطق مختلف کشور بازده مصرف آب برای هندوانه دامنه‌ای از 2/70 تا 14/33 کیلوگرم به ازای هر مترمکعب آب داشت.

اگر چه این دامنه وسیع می‌تواند بازتاب تنوع مناطق، ارقام و شرایط اقلیمی متفاوت باشد، اما تلویحاً بیانگر تأثیر شرایط مدیریتی بر بازده مصرف آب در این گیاه است. شیوه‌های مختلف کاشت، از عوامل مدیریتی مؤثر در بازده مصرف آب محسوب می‌گردد.

هندوانه ریشه‌های عمیق و گسترده دارد و قادر است با استفاده بهینه از رطوبت موجود در خاک به آبیاری کم قناعت نماید. ولی در مورد ارقام آبی نظیر چارلستون گری که به بیماری فیزیولوژیکی سر سوختگی (سوختگی گلگاه) حساس بوده و کاهش و یا نوسانات رطوبتی در افزایش درصد میوه‌های سر سوخته مؤثر می‌باشد، دور آبیاری هندوانه هر 8-6 روز یکبار می‌باشد.

در صورت ناکافی بودن منابع آب و وقوع تنش رطوبتی معمولاً نسبت ریشه به ساقه افزایش، رشد برگ‌ها کاهش، مقاومت روزنه‌ای برای ورود دی‌اکسیدکربن افزایش و جریان مواد معدنی به سمت بخش‌های هوایی گیاه کاهش می‌یابد.

نتیجه تمام موارد ذکر شده کاهش تولید و تخصیص مواد فتوسنتزی و کاهش عملکرد خواهد بود. در پژوهشی در ترکیه تأثیر تیمارهای مختلف آبیاری شامل 0، 25، 50، 75 و 100 درصد تخلیه رطوبت قابل دسترس در ناحیه ریشه بر عملکرد هندوانه بررسی گردید. در این پژوهش در مرحله گل‌دهی حساس‌ترین مرحله به کمبود رطوبت تشخیص داده شد.

تنک کردن بوته‌ها

تراکم بوته 3000 تا 7410 بوته در هکتار برای کشت هندوانه در ایالت جورجیای آمریکا توصیه شده است در حالی که در ایالت اکلاهامای آمریکا با افزایش تراکم از 1000 به 9000 بوته در هکتار تعداد میوه به طور خطی افزایش یافت.

نتایج مشابهی در ایالت فلوریدای آمریکا در دامنه 916 تا 11000 بوته در هکتار گزارش گردیده است. به هر صورت آستانه‌ای از تراکم که عملکرد محصول در آن حداکثر است به طور کامل به شرایط محیطی وابسته است.

بوته‌های هندوانه بایستی در مرحله 3-2 برگی تنک شوند. یعنی باید یک یا دو بوته سالم و قوی را در هر گوده نگهداری و بقیه را حذف نمود. به هنگام تنک کردن نباید بوته‌های اضافی را با ریشه خارج نمود بلکه بایستی آن‌ها را از سطح خاک قطع نمود تا به ریشه بوته‌های باقیمانده صدمه‌ای نرسد. همزمان با تنک کردن می‌توان به منظور جلوگیری از صدمه باد، اطراف بوته‌ها را با خاک پوشاند.

هدایت بوته‌ها به طرف پشته

بوته‌های هندوانه پس از تنک کردن و وجین علف‌های هرز به سرعت رشد نموده و تعداد زیادی ساقه در جهات مختلف می‌گستراند. حال برای اینکه بوته‌ها و میوه‌ها وارد جوی آبیاری نشده و آلوده به عوامل قارچی و مانع جریان آب نشوند، آن‌ها را به سمت پشته که معمولاً محیطی خشک می‌باشند هدایت می‌کنند.

با این عمل ضمن قرار گرفتن بوته‌ها و میوه‌ها در محیطی مناسب، پوشش کاملی از شاخ و برگ هندوانه روی پشته‌ها گسترده شده و از رویش علف‌های هرز و از دست رفتن رطوبت خاک جلوگیری به عمل می‌آید.

نشاکاری هندوانه

تولید خارج از فصل هندوانه و یا شرایطی که دمای محیطی در اوایل فصل رشد اجازه کشت مستقیم هندوانه را ندهد، نشاکاری آن را اجتناب‌ناپذیر می‌نمایند. نشاکاری هندوانه محاسنی مثل تولید نشاهای یکنواخت، زودرسی محصول و صرفه‌جویی در مصرف بذر را به دنبال خواهد داشت اما معمولاً پرهزینه بوده و مدیریت آفات و بیماری‌ها و حمل و نقل نشاها مشکل است.

تولید نشا هندوانه به طور موفقیت‌آمیز مستلزم رعایت چند مورد است:

1- سن نشاهای انتقالی نباید بیش از 7 هفته باشد و نشاهای زرد رنگ و نشاهایی که تولید گل کرده باشند، برای انتقال مناسب نیستند. سن 4 تا 5 هفتگی زمان مناسبی برای انتقال نشا است.

2- نشاهای تولیدی باید عاری از هرگونه علف هرز و آفتی باشد.

3- برای تولید نشاء مناسب، داشتن مکانی که قابلیت کنترل دما و نور را داشته باشد ضروری است. معمولاً قبل از انتقال نشاها از گلخانه به فضای آزاد به مدت 3-4 روز اقدام به مقاوم‌سازی نشاها می‌کنند، به این معنی که دمای گلخانه را کاهش داده و با خودداری از آبیاری و کوددهی باعث ایجاد نشاهای مقاوم می‌شوند.

به تجربه ثابت شده نشاهای مقاوم شده ریشه‌زنی بهتری در زمین اصلی داشته و مقاومت بیشتری به خشکی‌های ملایم و دماهای خنک دارند.

در جدول زیر برخی از شرایط لازم برای تهیه نشاء هندوانه ذکر شده است:

نوع هندوانه

بذر لازم برای 10 هزار نشا
(کیلوگرم)

عمق کاشت
(سانتی‌متر)

سن نشا
(هفته)

دامنه دمای جوانه‌زنی
(درجه سانتی‌گراد)

تعداد روز تا جوانه‌زنی

دمای بهینه رشد
(درجه سانتی‌گراد)

روز

شب

بذر درشت

1/360-1/815

1/27-1/90

3-5

21-35

4-5

21-26/7

15/6-21

بذر ریز

0/907-1/360

1/27-1/90

3-5

21-35

4-5

21-26/7

15/6-21

بدون بذر

1/360-1/815

1/27-1/90

4-6

29/5-35

5-6

21-26/7

15/6-21

استفاده از مالچ (خاک‌پوش) برای تولید هندوانه

استفاده از خاک‌پوش‌های پلی‌اتیلنی جهت تولید هندوانه در چند سال اخیر مورد توجه بسیاری از کشاورزان قرار گرفته است. زودرسی محصول (10 روز تا 2 هفته)، کنترل علف‌های هرز، حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از هدرروی برخی از عناصر غذایی، از محاسن استفاده از خاک‌پوش‌ها محسوب شده و مهم‌تر از همه محصول ارائه شده به بازار از قیمت بالاتری برخوردار خواهد بود.

در شرایط تنش شوری نیز استفاده از خاک‌پوش‌های پلی‌اتیلنی به دلیل حفظ رطوبت بیشتر از اثرات مضر شوری می‌کاهد. خاک‌پوش‌های تیره نسبت به خاک‌پوش‌های شفاف، کنترل بهتری در زمینه علف‌های هرز خواهند داشت اما دو علف هرز اویارسلام زرد و ارغوانی حتی با استفاده از خاک‌پوش‌ها نیز قابل کنترل نیستند.

بیماری‌های هندوانه

بیماری آبله (آنتراکتوز)

این بیماری در شمال ایران بیشتر دیده می‌شود. عامل آن قارچی است که روی برگ‌ها، ساقه و میوه هندوانه لکه‌های آبله مانند به وجود می‌آورد. برای مبارزه و پیشگیری باید ضمن رعایت تناوب زراعی مناسب، بذور هندوانه را قبل از کاشت ضدعفونی نمود. در صورت ابتلای مزرعه به این بیماری می‌توان از سمومی مانند زینب به نسبت دو در هزار جهت سم‌پاشی مزرعه اقدام نمود.

بیماری سفیدک سطحی

این بیماری بیشتر در مناطق گرم و مرطوب سواحل دریای مازندران دیده می‌شود و برای مبارزه با آن می‌توان از سمومی مانند گل گوگرد و یا کاراتان استفاده کرد.

بیماری سوختگی گلگاه هندوانه

رقم چارلستون گری که سطح زیر کشت آن به بیش از 75 درصد کل سطح زیر کشت هندوانه ایران می‌رسد به نوعی بیماری فیزیولوژیکی به نام سر سوختگی یا سوختگی گلگاه حساس بوده و این بیماری سالانه به طور متوسط 25% خسارت به مزارع هندوانه چارلستون گری وارد می‌سازد.

علایم این بیماری به صورت لکه‌ای قهوه‌ای رنگ در انتهای میوه است که بعداً سیاه رنگ می‌شود و در مراحل مختلف رشد میوه ظاهر شده و باعث از بین رفتن و یا ریز و نامرغوب ماندن میوه‌ها می‌گردد.

عوامل مختلفی باعث به وجود آمدن این بیماری فیزیولوژیکی می‌شوند که عواملی مانند خشکی، کم‌آبی و مخصوصاً کاهش رطوبت خاک و نوسانات نامنظم مقدار آب در هر دور آبیاری در تشدید بیماری بسیار مؤثر می‌باشد.

با استفاده از زمین‌های سبک با pH کمتر از 7 و تنظیم دور آبیاری و حفظ رطوبت دائمی خاک، می‌توان تا حدودی از شدت بیماری جلوگیری کرد.

بیماری سفید شدن مرکز هندوانه (White heart) یا پوک شدن مرکز هندوانه (Hollow heart)

این عارضه در حقیقت نوعی ناهنجاری فیزیولوژیک محسوب می‌شود که عوامل ژنتیکی، محیطی و تغذیه می‌تواند بر آن تأثیرگذار باشد. ایجاد حفره در مرکز هندوانه و تغییر رنگ بافت‌ها از قرمز به سفید از علائم این بیماری محسوب می‌شود. استفاده از ارقام مقاوم و توجه کافی به تأمین رطوبت و مواد غذایی مورد نیاز، از راه‌های مقابله با این بیماری است.

برداشت هندوانه

هندوانه را باید در مرحله رسیدن کامل برداشت نمود زیرا میوه فقط در این مرحله به حداکثر شیرینی و کیفیت می‌رسد. برای تشخیص رسیدگی و تعیین زمان برداشت از روش‌ها و علائم زیر استفاده می‌شود:

رنگ پوست

تغییر رنگ آن قسمت از پوست میوه که روی خاک قرار دارد. پوست هندوانه نارس سفید رنگ است و در حالت رسیده به رنگ زرد روشن تغییر می‌یابد.

خشک شدن پیچک مقابل میوه

در کنار محل اتصال میوه روی بوته هندوانه پیچکی وجود دارد که همزمان با رسیدن میوه از سبز به قهوه‌ای تغییر رنگ داده و در مرحله‌ای که میوه کاملاً می‌رسد، پیچک نیز خشک می‌شود؛ بنابراین خشک شدن پیچک کنار میوه بهترین راه تشخیص هندوانه رسیده در مزرعه می‌باشد.

البته به این نکته نیز باید توجه داشت که دامنه رنگ گوشت داخلی هندوانه از قرمز روشن تا زرد متفاوت است و در تولید تجاری هندوانه برای تشخیص رسیدگی از دستگاه رفراکتومتر استفاده کرده و درصد قند (مواد جامد محلول میوه) 10 درصد یا بیشتر در مرکز میوه مبنای رسیدگی به حساب می‌آید.

اگر میوه‌ها به صورت نارس (رنگ قرمز روشن گوشت) برداشت شوند، رنگ آن ممکن است با مرور زمان قرمزتر شود ولی شیرینی گوشت میوه به هیچ‌وجه افزایش نمی‌یابد زیرا مقدار قند پس از برداشت ثابت باقی خواهد ماند.

از نظر درجه‌بندی هندوانه‌های با مواد جامد محلول میوه 10 درصد و بیشتر از آن به عنوان "خیلی خوب" و هندوانه‌های با مواد جامد محلول میوه معادل 8 درصد به عنوان "خوب" طبقه‌بندی می‌شوند.

هندوانه‌های برداشت شده باید در دمای 12/8 تا 20 درجه سانتی‌گراد نگهداری شود. مطلوب‌ترین دما برای انبارداری هندوانه 15/6 درجه سانتی‌گراد است. دمای کمتر از 12 درجه سانتی‌گراد موجب خسارت سرمایی شده و موجب نشت عصاره درون میوه و کاهش رنگ قرمز میوه می‌شود.

در این شرایط عوامل قارچی فرصت لازم برای تخریب بافت‌ها را پیدا می‌کنند. در صورتی که هنگام حمل هندوانه، محصولاتی مثل هلو، سیب و موز در مجاورت آن قرار داشته باشد، به دلیل تولید اتیلن، بافت‌های داخلی هندوانه نرم و آبکی شده و از بازارپسندی آن کاسته می‌شود.

تولید بذر هندوانه

پژوهش‌های اندکی پیرامون تولید بذر در هندوانه صورت گرفته است. در پژوهشی دو لاین اصلاح شده هندوانه با رقم Malali هندوانه از نظر تولید بذر مورد مقایسه قرار گرفتند. لاین‌های اصلاح شده میوه‌های کوچک‌تری تولید کردند اما عملکرد بذر آن‌ها تا 2 برابر افزایش یافت. اندازه بذرها تحت تأثیر وزن میوه قرار نگرفت مگر در حالتی که وزن میوه کمتر از 500 گرم بود.

تولید بذر در خانواده کدوئیان تحت تأثیر شرایط محیطی مثل آبیاری، کوددهی، تراکم و شدت نور قرار می‌گیرد. برخی پژوهشگران معتقدند در مناطقی که تولید هندوانه با وجود نوسان آبیاری در آن انجام می‌گردد کشت بر مبنای تولید بذر منطقی‌تر به نظر می‌رسد.

در پژوهشی در ورامین سه رقم چارلستون گری، کریمسون سوئیت و شوگر بیبی، به ترتیب 298/2، 311/7 و 212/5 کیلوگرم بذر تولید کردند و تیمارهای مختلف آبیاری (50، 75 و 100 درصد تخلیه رطوبت قابل دسترس در ناحیه ریشه) بر میزان بذر تولید شده تأثیری نداشت.


منبع: نشریه فنی اصول و مبانی تولید هندوانه، مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، وزارت جهاد کشاورزی، سال 1397