پشنفروت درختچهای از خانواده گل ساعتی میباشد. به شکل تجاری در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری کشت میشود. میوه آن شیرین و پر بذر بوده و در سطح وسیعی از کشورهای آمریکای جنوبی و مرکزی، کارائیب، آسیای جنوبی، ویتنام، فلسطین اشغالی، استرالیا، کره جنوبی و هاوایی کشت و کار میشود.
میوه آن از نوع سته، گرد تا تخم مرغی، رنگ آن از زرد تا بنفشه تیره در مرحله رسیدن میباشد. پوست آن دارای حالت چرمی است. محتویات داخلی آن آبدار و دارای تعداد زیادی بذر میباشد. میوه آن به دو شکل تازهخوری و در صنایع تبدیلی کاربرد فراوان دارد. عصاره آن به عنوان طعمدهنده در سایر آب میوهها اضافه میشود.
منشأ پیدایش و پراکنش
واریته ارغوانی بومی مناطق جنوب برزیل، پاراگوئه و شمال آرژانتین است. واریته زرد را عدهای، بومی آمازون میدانند. عدهای نیز اعتقاد دارند که هیبریدی طبیعی از دو گونه Passiflora. Ligularis و Passiflora. Edulis است.
این میوه در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری قابل کشت است و به طور تجاری در استرالیا، هاوایی، آفریقای جنوبی و برزیل کشت میشود.
گیاهشناسی
میوه این گیاه از راسته Malpighiales، تیره گل ساعتیان (Passifloraceae)، جنس Passiflora و گونههای edulis و quadrangularis است. نام عمومی آن در انگلیسی Passion fruit و دارای واریتههای متفاوتی است که ارقام خوراکی آن عبارتند از:
واریته ارغوانی با نام علمی Passiflora edulis Sims
واریته زرد با نام علمی Passiflora edulis f. flavicarpa Deg
واریته میوه درشت با نام علمی Passiflora quadrangularis L.(giant granadilla)
پشنفروت نیز مانند انگور دارای بوتهای چند ساله (5 تا 7 و به ندرت 10 ساله)، پر رشد، قوی، پیچکدار و رونده به ارتفاع 6/5-5 متر میباشد. گیاهی آفتابدوست است و هنگام کشت نیاز به قیم، داربست و آلاچیق دارد. هر دو نوع ارغوانی و زرد دارای برگهایی به قطر 18-10 سانتیمتر با سه بریدگی و با حاشیه مضرس هستند ولی در نوع میوه درشت، برگها تخم مرغی شکل و کشیده با طول 20-10 سانتیمتر است. برش عرضی ساقه چهارگوش است، ساقههای جوان و پیچکها به خصوص در نوع زرد رنگ صورتی و گاهی ارغوانی ظاهر میشوند.
شرایط اقلیمی
واریته ارغوانی این میوه، نیمهگرمسیری بوده و در مناطقی که دچار یخزدگی نمیشوند، کشت میگردد. برخی از ارقام آن تا 6 درجه زیر صفر را تحمل میکنند. در دماهای پایین با وجود صدمات جدی به اندامهای هوایی، ریشهها، زنده مانده و قادر به تولید پاجوش خواهند بود.
واریته زرد، گرمسیری بوده و به سرما حساستر است. همه ارقام این میوه به دلیل داشتن برگهای بزرگ و رونده بودن بایستی در مقابل وزش بادهای تند حفظ شوند. در مناطقی که میزان بارندگی سالیانه بیش از 900 میلیمتر (به شرط پراکنش مناسب بارندگی در طول سال) باشد، امکان کشت دیم آن وجود دارد. این گیاه در شرایط دمایی 18 تا 25 درجه سانتیگراد دارای رشد مطلوبی است. این گیاه در ارتفاع 1200 تا 1800 متر بالاتر از سطح دریا، کشت میگردد.
گلها
گلهای نوع ارغوانی قدری کوچکتر (4/5 سانتیمتر) از گلهای نوع زرد (6 سانتیمتر) و به رنگ سفید با مرکزیت آبی لاجوردی میباشند.
گلهای رغم Giant کمی متفاوت هستند به طوری که گلبرگهای آن در سطح داخلی به رنگ قرمز مایل به قهوهای هستند. گلها در پشنفروت انفرادی و معطر و در کنار جوانههای رشد فصل جاری ظاهر میشوند. سه عدد براکته به رنگ سبز و درشت، 5 عدد کاسبرگ به رنگ سبز کمرنگ 5 عدد گلبرگ به رنگ سفید با مرکز آبی رنگ و پنج پرچم با بساکهای بزرگ و یک تخمدان با کلاله سه شاخه شبیه عقربههای ساعت دارد.
نوع ارغوانی پشنفروت، خودگشن ولی نوع زرد، خود عقیم میباشد و نیازمند پایههای گردهافشان است. گلها در شرایط مرطوب بهتر تلقیح میشوند، به دلیل سنگینی و چسبنده بودن گردهها، گردهافشانی توسط حشراتی مانند زنبور خراط صورت میگیرد و باد در گردهافشانی آن نقشی ندارد. یکی از دلایل عدم وجود و گسترش نوع زرد پشنفروت در ایران را می توان به نبود ارقام گرده دهنده مناسب نسبت داد.
انواع میوه پشنفروت
واریته میوه ارغوانی
این نوع میوههایی به رنگ ارغوانی تیره متمایل به سیاه، خوشبو و معطر، گرد و تخم مرغی شکل به طول 5 سانتیمتر و به وزن 45-30 گرم تولید میکند. اولین بار توسط پاتریک ورلی در ایالت ماساچوست به صورت کشت گلدانی توسعه داده شد. میوه دارای مزه و طعم بسیار خوب و عالی، گیاه قوی و دارای شاخههای متراکم و فشرده، گلها خودگشن، شاخ و برگ زیبا و عالی برای فضاهای سرپوشیده خیلی بزرگ، بسیار پر میوه، مزه میوه شیرین متمایل به ترش است. از صفات خیلی خوب این رقم اندازه متوسط میوه است. برای عصارهگیری و تازهخوری مناسب است.
واریته میوه زرد
رنگ میوه زرد پر رنگ با میانگین طول 6 سانتیمتر و وزن 75 گرم و در نوع میوه درشت (giant granadilla) میوههایی به شکل گرد بیضوی به طول 20-10 سانتیمتر و وزن 450 گرم تولید میکنند.
بذرها با تعداد 250 عدد در هر میوه و به رنگ سیاه که پوشیده از کیسههای آب میوه نارنجی رنگ (بخش خوراکی میوه) میباشند. میوه بزرگ (بزرگتر از فرمهای استاندارد)، رنگ میوه طلایی تا زرد، طعم و مزه نسبتاً تند، شاخههای بسیار قوی، نیازمند پایههای گردهزا، گلها خوشبو و معطر، سفید با یک مرکز تیره است.
واریته میوه طلایی درشت (Golden Giant)
یک رقم دارای میوه زرد رنگ بزرگ که منشأ آن کشور استرالیا است.
زمان میوهدهی
در نوع ارغوانی، گلها از اواسط بهار شروع به ظاهر شدن میکنند و رسیدن میوهها 80-60 روز بعد از اولین گلدهی خواهد بود. در نوع زرد، گلدهی در اوایل بهار تا اواخر پاییز بوده و رسیدن میوه از اوایل تابستان تا زمستان ادامه دارد. در واریته طلایی درشت، گلها در بهار باز شده و در تابستان میوه میدهد.
همچنین ممکن است در طول تابستان هم گلها ظاهر شوند، ولی به دلیل گرما، تلقیح به خوبی صورت نگرفته و میوهها معمولاً نرمال نیستند مگر اینکه تابستان خنکی داشته باشیم. البته بروز شرایط اقلیمی متفاوت در طول سالهای مختلف میتواند در زمان گلدهی پشنفروت، مؤثر باشد.
کاشت
محل مناسب کشت
پشنفروت نیاز به آفتاب کامل دارد ولی در مناطقی که گرمای شدیدی حاکم باشد، بهتر است در مکان نیمه آفتاب کشت شود. از آنجا که بوته پشنفروت بسیار پر رشد بوده و تنه مقاومی ندارد، بایستی در کنار قیم، فنس و یا آلاچیق کشت گردد. همچنین جهت حفاظت از سرما در محوطه منازل، بهتر است در پناه دیوارها کشت شود.
گیاه پشنفروت 6 تا 12 ماه پس از کشت در زمین اصلی، شروع به باردهی مینماید. عملکرد محصول این گیاه در شرایط مطلوب بین 15 تا 20 تن در هکتار است. فاصله کشت روی ردیفها 3 متر و بین ردیفها 2 متر میباشد، که با احتساب فضای مناسب برای هر درختچه (بوته) به میزان 6 مترمربع، میتوان به طور تقریب به تعداد 1660 اصله نهال در هکتار کشت نمود.
خاک
پشنفروت در بسیاری از خاکها رشد میکند ولی در خاکهای شنی-لومی با اسیدیته 6/5-7/5 مناسبترین رشد رویشی را دارد. زهکشی مناسب برای رشد آن ضروری است. خاک باید از مواد آلی، غنی باشد.
در صورتی که خاک، زیادی اسیدی باشد، افزودن آهک به خاک میتواند مفید واقع گردد. به دلیل وجود ریشههای سطحی، وجود یک لایه ضخیم مواد آلی به رشد بهینه آن کمک خواهد کرد.
داشت
آبیاری
آبیاری منظم در تشکیل مداوم گل و میوه نقش مهم و بهسزایی دارد. آبیاری در زمان رسیدن میوه بیشتر از زمانهای دیگر باید مورد توجه قرار گیرد.
تغذیه
به دلیل رشد فراوان، نیاز غذایی پشنفروت، زیاد است. فرمول کودی 175 گرم سوپر فسفات تریپل به همراه 20 کیلوگرم کود دامی پوسیده برای هر اصله نهال و یا 300 گرم کود نیترات آمونیوم کلسیم در دو نوبت (150 گرم در هر نوبت) در فصل بارندگی جهت تولید محصول مناسب توصیه شده است.
همچنین فرمول کودی مناسب با نسبت 10-5-20 (NPK) به میزان 1400 گرم، چهار نوبت در سال، به فاصله 45 سانتیمتر از طوقه گیاه (در درختان بالغ بیش از 2 ساله) میتواند در عملکرد محصول بسیار مؤثر باشد.
باید توجه داشت، گیاهانی که دچار سرمازدگی شدهاند، پس از گرم شدن هوا نیاز به تغذیه بیشتری دارند. در خاکهای قلیایی و شنی، مصرف فسفر نسبت به ازت و پتاس کمتر است. همچنین کمبود عناصر ریزمغذی در این نوع خاکها توسط چهار مرحله محلولپاشی در سال برطرف میگردد.
هرس
هرس جهت محدود نمودن رشد گیاه، برداشت راحتتر محصول و حفظ قدرت برای تولید مناسب، لازم است. هرس این گیاه در مناطق با زمستان گرم بلافاصله بعد از برداشت محصول و در مناطق سردسیر در اوایل بهار انجام میگردد. شاخههای ضعیف به طور کامل و شاخههای قوی یک سوم طولشان هرس میشود.
در مناطق خیلی گرم حفظ شاخ و برگ به منظور پیشگیری از آفتاب سوختگی میوهها ضروری است. یکی از زمانهای مناسب کوددهی پس از هرس میباشد.
ازدیاد
ازدیاد جنسی
پشنفروت معمولاً از طریق بذر تکثیر میشود. بذرها دارای قوه نامیه کمتر از یک سال بوده و بایستی بلافاصله پس از برداشت، کشت کردند. عمق کشت بذرها یک سانتیمتر و بهتر است در خاک سبک و یا ماسه استریل کشت شوند و ضمن حفظ رطوبت از آفتاب مستقیم در امان باشند.
بذور کشت شده در مدت کمتر از یک ماه شروع به جوانهزنی نموده و پس از جوانهزنی بهتر است به گلدانهای نشایی منتقل گردند. هرگاه ارتفاع نهالها به 25 تا 40 سانتیمتر رسید به زمین اصلی منتقل شده و آبیاری میشوند. در صورتی که ارتفاع نهالها بیش از میزان ذکر شده باشد باید سربرداری گردند.
ازدیاد رویشی
نوع ارغوانی به نماتد و بیماریهای خاکزی بسیار حساس و نوع زرد از تحمل نسبتاً خوبی برخوردار است. به همین دلیل معمولاً نوع ارغوانی را بر روی نوع زرد پیوند میزنند. انواع پیوندهای نیمانیم، اسکنه، زبانهای و زبانه جانبی جهت تکثیر آن استفاده میشوند.
برای انجام پیوند نیمانیم، پیوندکی به طول 10-8 سانتیمتر با حداقل دو جوانه انتخاب میشود. سپس برشی مورب به طول نصف طول پیوندک به آن میدهند. پایه را از ارتفاع 25 الی 30 سانتیمتری از سطح خاک در نقطه مقابل و مکمل جوانه، برش میدهند.
در این حالت قطر پایه و پیوندک باید به اندازه قطر یک مداد باشد. برشها طوری روی هم قرار میگیرند که لایه زاینده آن دو، مماس بر هم باشند. محل پیوند با نوار پلاستیکی محکم بسته میشود.
برای حفظ رطوبت نسبی هوا در اطراف پیوندک پس از انجام پیوند، یک کیسه پلاستیکی روی آن قرار گرفته و به مدت 14-10 روز به مکان گرم و سایه منتقل میشود. وقتی که پیوندک شروع به رشد کرد، نوار پلاستیکی برداشته میشود تا با تبادل هوا در اطراف محل پیوند امکان رشد پیوندک فراهم گردد.
ازدیاد از طریق قلمه
تهیه قلمه در پشنفروت نیاز به سیستم مهافشان (Mist propagation) دارد. بایستی دقت نمود از گیاهان سالم و عاری از ویروس قلمه تهیه شود، همچنین قلمه بایستی دارای 4-3 جوانه باشد. استفاده از هورمونهای ریشهزا، در ریشهزایی قلمه مفید است. پس از 190 روز قلمهها ریشه داده و قابل انتقال میباشند.
آفات و بیماریها
نوع ارغوانی نسبت به نماتد و بیماریهای خاکزی حساستر است، ولی نوع زرد مقاومت بیشتری دارد. بنابراین از واریته زرد به عنوان پایه استفاده میگردد. پشنفروت به بیماریهای ویروسی فیتوفترا، فوزاریوم و آنتراکنوز نیز حساس است.
از علائم بیماریهای ویروسی، ایجاد حالت موزاییک بر روی برگها میباشد که در این صورت بایستی نهالهای آلوده حذف شوند. یکی از راههای کنترل بیماریهای ویروسی، تکثیر از طریق بذر است.
گاهی در طوقه گیاه، صمغ دیده میشود، لذا بایستی، معدوم و جایگزین، انتخاب گردد. حلزونها علاوه بر تغذیه از برگهای جوان و پوست تنه، گاهی سبب انتقال بیماریهای ویروسی و باعث از بین رفتن گیاهان جوان میشوند. همچنین یکی از آفات مهم در این گیاه، وجود کنه تار عنکبوتی است.
برداشت میوه
میوهها خیلی سریع از رنگ سبز به ارغوانی سیر یا زرد تغییر رنگ میدهند. سپس در عرض چند روز بر روی زمین میافتند، که باید در اسرع وقت نسبت به جمعآوری آنها اقدام نمود. جهت نگهداری در انبار، ابتدا باید اقدام به شستن و خشک کردن میوهها نمود.
سپس باید به آرامی آنها را در جعبه قرار داد. میوهها را میتوان به مدت 2 الی 3 هفته در زمان 10 درجه سانتیگراد نگهداری کرد. میوهها وقتی که به آرامی در حال پژمرده شدن و پلاسیدن میباشد، شیرینتر میشوند. میوه و عصاره آن را به آسانی میتوان فریز نمود. طعم و مزه پشنفروت خیلی شبیه به میوه مرکبات میباشد. لذا به همین خاطر با ذائقه و سلیقه بسیاری از مردم سازگاری دارد.
ترکیبات شیمیایی و خواص دارویی
ماده شیمیایی به نام اسید سیانیدریک در اندامهای این گیاه به خصوص برگ و ریشه وجود دارد. این ماده در گل و میوه کمتر وجود دارد. به علاوه حاوی آنزیمهای مختلفی مانند سوکروز، آمیلاز، بتاگلوکیداز و مقدار زیادی کلسیم نیز میباشد.
همچنین میوه این گیاه دارای اثر آرامبخشی ناراحتیهای عصبی، بیخوابی، مالیخولیا و اضطراب است. این میوه به طور سنتی در آمریکا و سپس در اروپا به همراه گیاهان سنبلطیب و بادرنجبویه به عنوان یک گیاه آرامبخش برای اضطراب، بیخوابی، تشنج و هیستری استفاده میشود.
دانشمندان بر این باورند که، آثار درمانی آن با افزایش میزان ماده شیمیایی به نام گاما آمینو بوتیریک اسید (GABA) و فعالیت برخی از سلولهای مغز، احساس آرامش بیشتری در مغز را به همراه دارد.
منبع: نشریه فنی پشنفروت، مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، وزارت جهاد کشاورزی، سال 1396