مشخصات گیاهشناسی
خرما گیاهی تکلپهای و از خانواده پالماسه است که موطن اصلی آن جنوب غربی آسیا (ایران و عربستان) و شمال آفریقاست، گلهای نر و ماده آن جدا از هم و روی دو پایه قرار دارند.
غلاف گلها را در خرما، اسپات مینامند. برگ درخت خرما از یک رگبرگ اصلی و پهنک تشکیل شده است. پهنک در ابتدا یک پارچه بوده ولی به تدریج بریدگیهای عمیقی در آن به وجود میآید. تنه درخت خرما استوانهای است و برگها به طور مارپیچ دور آن میرویند. در زاویه محل اتصال برگ به تنه، جوانهای وجود دارد که اغلب پس از خشک شدن برگ تبدیل به تنهجوش میشود.
جوانه انتهایی این گیاه بسیار حساس است و در زندگی و رشد خرما نقش اساسی دارد. همانند سایر تکلپهایها ریشه این گیاه افشان ولی مقدار و عمق نفوذ آن در خاک زیاد است.
میوه خرما از نوع سته است از دیگر گیاهان خانواده پالماسه، انواع نخلهای روغنی، نخلهای زینتی و نارگیل را میتوان نام برد.
آب و هوای مورد نیاز
بهترین مناطق رشد برای خرما، مناطقی هستند که در عین گرمی و خشکی امکان آبیاری فراوان در آنها وجود داشته باشد. باران و رطوبت هوا در تمام طول دوره رشد میوه به آن خسارت میزند.
درجه حرارت 7- درجه سانتیگراد برگها را از بین میبرد. اما تنه و جوانه انتهایی تا 15- درجه سانتیگراد را تحمل میکنند. برای رشد مداوم، خرما نیاز به حداقل 10 درجه حرارت دارد.
خاک مورد نیاز
خرما به شوری و خشکی خاک مقاوم است و در انواع خاکها قادر به زندگی کردن است. با وجود این بعضی از گونهها، خاکهای سنگین و پارهای دیگر خاکهای سبک را بهتر میپسندند.
روش ازدیاد
تکثیر این گیاه به وسیله بذر، پاجوش و تنهجوش انجام میشود. اما عملاً از بذر استفاده نمیکنند و تکثیر خرما منحصر به استفاده از پاجوشهای آن است. هرچه پاجوش سنگینتر باشد، برای کشت مناسبتر است و معمولاً در صورتی که اندازه پاجوش 1-1/5 متر و وزن آن 15-20 کیلوگرم باشد، آن را با وسایل برنده و اهرم از پایه مادری جدا میکنند.
سپس 4-5 برگ روی آن باقی گذاشته و بقیه برگها را قطع میکنند. لازم است هر چه سریعتر نسبت به کشت پاجوش اقدام و تا زمان کشت، محل قطع شدن به نحوی مرطوب نگاه داشته شود. از وارد شدن ضربه به پاجوش نیز باید جلوگیری کرد.
محل کشت بهتر است از قبل آماده شده باشد. برای این منظور گودالهایی به عمق 1 متر در زمین حفر میشود. این گودالها تا نیمه با مخلوط خاک و کود حیوانی پر میشوند. بهتر است گودالها چند بار آبیاری شوند تا از پوسیده شدن کودها اطمینان حاصل شود. فاصله ردیفها و درختان روی ردیف معمولاً 8-12 متر در نظر گرفته میشود. در موقع کاشت پاجوش، باید دقت کرد که خاک به طور کامل به ریشه بچسبد و نیز پاجوش عمیق کشت نشود. زیرا رسیدن آب به جوانه اصلی سبب خشک شدن آن میشود. بعد از کشت، برای جلوگیری از تبخیر، اطراف پاجوش با برگهای خشک خرما پوشانده میشود.
آبیاری
آبیاری نخلستان به روش کرتی یا طشتکی انجام میشود و انتخاب یکی از این دو روش، بستگی به میزان آب موجود در منطقه دارد. در مناطق خرماکاری معمولاً پس از کشت نهال، در ماه اول 1 روز در میان، در ماه دوم 2 روز در میان، در ماه سوم 3 روز در میان و در ماه چهارم 4 روز در میان آبیاری صورت میگیرد. پس از ماه چهارم هر هفته یکبار آبیاری کافی است.
کود مورد نیاز
در صورتی که درخت خرما در زمینهای حاصلخیز کشت شود، نیاز چندانی به کود ندارد. برای تقویت زمینهای فقیر از کود دامی و کود سبز استفاده میشود. استفاده از گیاهان شبدر و یونجه به عنوان کود سبز مناسبتر است، خرما به کود ازته بیش از سایر کودهای شیمیایی نیازمند است و در زمین های ضعیف، میزان محصول خرما بستگی به میزان مصرف کودهای ازته دارد.
هرس
انجام هرس فرم برای نخل ضرورت ندارد اما برای تنظیم باردهی، هرس برگ و میوه و قطع پاجوش انجام میشود. به منظور هرس برگ، قبل از پنج ساله شدن برگها، آنها را تا فاصله 1/5 متری از جوانه انتهایی هرس میکنند.
برای کاهش مصرف مواد غذایی ممکن است پاجوشها نیز حذف شوند و یا تنک کردن و هرس میوه انجام شود. علاوه بر آن اگر در 3-4 سال اول باردهی درخت، خوشهها حذف شوند، قویتر خواهد شد.
در طول دوره باردهی نیز باید به ازای هر خوشه، 9-10 برگ وجود داشته باشد. در صورتی که تعداد خوشه بیش از این نسبت باشد، به قطع آنها اقدام میشود.
سایر عملیات داشت
اساسیترین عملی که برای باروری خرما لازم است، گردهافشانی مصنوعی درخت است. لازم است همراه با کاشت پاجوشهای ماده، به ازای هر 10-15 نخل ماده یک پاجوش نر از همان رقم در باغ کشت شود. رسیدن همزمان گرده و مادگی گل، شرط اصلی توفیق در گردهافشانی است.
هنگام گردهافشانی، ابتدا خوشههای نر مناسب را از پایه جدا کرده و به مدت 2-3 روز در سایه نگهداری میکنند. در این مدت دانههای گرده خشک شده و به راحتی جدا میشوند.
در این مرحله به منظور تلقیح گلهای ماده میتوان به سه روش عمل کرد:
معمولیترین شیوه آن است که مقداری از خوشه نر را داخل خوشه ماده گذاشته و آن را میبندند. همچنین ممکن است ابتدا دانههای گرده را روی گلولههای پنبه پاشید و سپس این گلولهها را داخل خوشه ماده گذاشت و یا اینکه مقداری دانه گرده را در پارچه نازکی ریخت و با تکان دادن پارچه روی خوشه گل ماده نسبت به تلقیح آن اقدام کرد.
محافظت میوه از خسارت باران و شبنم به وسیله پوشاندن خوشه و همچنین بستن خوشه برای جلوگیری از شکستن آن و مبارزه با علفهای هرز از دیگر مراقبتهایی است که برای داشت نخل ضروری هستند.
انواع خرما
برحسب نرم یا سخت بودن میوه، خرما به سه گروه خشک، نیمهنرم و نرم تقسیم میشود. خرمای خشک، خارک نامیده میشود که دو رقم «دیری» و «سویدان» از این دستهاند. رقم «سعمران» جز خرماهای نرم و دارای شیره فراوانی است. از ارقام خرمای نیمهنرم به ترتیب اهمیت میتوان از ارقام «شاهانی»، «مضافتی»، «کبکاب»، «خضراوی» و «حلاوی» نام برد.
برداشت
میوه خرما از زمان تلقیح تا رسیدن کامل، 5 مرحله را پشت سر میگذارد که عبارتند از:
حبابوک، چیمری یا کیمری، خلال، رطب و خرما.
عمده برداشت در مرحله چهارم انجام میشود. خرمای رسیده ممکن است به وسیله ماشینهای خرماچین و یا دست، برداشت شود که شیوه دوم معمولتر است. در برداشت خرما با دست به وسیله کمربندهای مخصوص بالای درخت میروند و خوشه را از مادر جدا کرده و به آرامی پایین میفرستند.
پس از برداشت، ضدعفونی، جور و یکدست کردن و بستهبندی خرما انجام میشود.
منبع: کتاب تولید محصولات باغی، رشته امور زراعی و باغی، گروه تحصیلی کشاورزی، سال 1391، صفحه 143