مشخصات گیاه‌شناسی
سیب متعلق به خانواده رُزاسه و موطن اصلی آن اروپای شرقی و سواحل مدیترانه می‌باشد. برگ‌های آن ساده و کنگره‌ای هستند. گل‌ها به صورت مجتمع و در دسته‌های 8-3تایی به صورت گل آذین خوشه‌ای روی شاخه‌های کوتاه قرار دارند. میوه سیب از نوع کاذب است، درخت سیب یک پایه است اما بیشتر ارقام آن خود ناتلقیح هستند.
علاوه بر شاخه‌های فرعی، شناسایی میخچه (دارد)، شاخک (براندی)، لامبورد (شاخه‌ای که کوتاه‌تر از براندی بوده و در حدود 10-3 سانتی‌متر طول دارد) که از اعضای ویژه درختان میوه دانه‌دار هستند در موقع اجرای هرس اهمیت خاصی دارد.
سیب دارای گونه‌های وحشی و اهلی متعددی است که اغلب آنها یا به عنوان پایه و یا به عنوان گیاه بارده مورد استفاده قرار می‌گیرند. درخت سیب به خاطر سازگاری با شرایط آب و هوایی بیشتر مناطق ایران، باردهی مناسب، قابلیت صدور و تبدیل محصول از ارزش اقتصادی ویژه‌ای برخوردار است.
آب و هوای مورد نیاز
سیب در شرایط آب و هوایی سرد و معتدل رشد و تولید ایده‌آلی دارد. اما به جهت مقاوم بودن گیاه به سرما و نیز وجود پایه‌های متعدد و سازگار با شرایط مختلف، عملاً امکان کشت سیب در اکثر نقاط وجود دارد. درخت سیب، درجه حرارت‌های پایین را تا 40- درجه سانتی‌گراد تحمل می کند. میوه درختان سیبی که در ارتفاعات کاشته شده‌اند، خاصیت انباری بیشتری از خود نشان می‌دهند. اگر منطقه‌ای به حدی گرم باشد که سرمای لازم برای رشد درخت تأمین نشود (1600-1000 ساعت دمای کمتر از 7 درجه سانتی‌گراد)، کاشت سیب در آن منطقه مقرون به صرفه نیست. به علت سطحی بودن ریشه‌ها، در مناطق خشک، این گیاه از کمبود آب، خسارت می‌بیند.
خاک مورد نیاز
خاک مناسب کشت درخت سیب، خاک لیمونی و عمیق است. عمق خاک باید 2-1 متر باشد و مواد آلی به حد کافی در آن وجود داشته باشد. تجربه نشان داده است که میوه‌ی سیب‌هایی که در خاک‌های سبک پرورش داده شده‌اند، از رنگ بهتری برخوردار است. در محل کاشت سیب، سطح آب زیرزمینی نباید از 2 متر بالاتر باشد.
ازدیاد سیب
سیب هم به روش کاشت بذر و پیوند روی آن (جنسی) و هم به روش‌های غیرجنسی تکثیر می‌شود. در روش ازدیاد با بذر، با به کار بردن بذور مختلف، می‌توان اندازه‌ی درخت را به دلخواه کنترل و تعیین کرد. برای این منظور بذور جداگانه و مشخص تهیه می شوند. بذری که برای کاشت انتخاب می‌شود، باید بزرگ، رسیده و سالم باشد. بذور قبل از کشت لازم است استراتیفه شوند. خزانه‌کاری بذر و کاشت در زمین اصلی هر دو ممکن است. اما بهتر است بذور آماده کشت ابتدا در خزانه کشت شوند. عمق کاشت بذر در خزانه 3 سانتی‌متر و فواصل بین بعدها 10-5 سانتی‌متر انتخاب می‌شود. وقتی بذور سبز و نهال‌ها سه برگه شدند، نهال‌های نامناسب و ضعیف را حذف و بقیه را به خزانه دوم منتقل می‌کنند و در آن‌جا به فاصله 30*10 سانتی‌متر کشت می‌کنند. سال بعد در اواخر بهار یا اوایل پاییز، نهال پیوند زده می‌شود. معمولاً برای سیب پیوند T استفاده می‌شود.
مهم‌ترین روش‌های تکثیر غیرجنسی سیب، پاجوش و خوابانیدن هستند. در صورتی که تکثیر با استفاده از پاجوش مورد نظر باشد، درخت را وادار به تولید پاجوش زیاد می‌کنند. نحوه‌ی عمل چنین است که ابتدا نهال‌های مورد نظر را به فاصله 1/5-1 متر در کف جوی می‌کارند و سپس آنها را طوری سربرداری می‌کنند که فقط 6-5 جوانه روی نهال باقی بماند. در بهار این جوانه‌ها رشد کرده و به شاخه‌ی جوان تبدیل می‌شود. قبل از آن که این شاخه‌ها حالت خشبی به خود بگیرند، روی آنها را با خاک می‌پوشانند.
عمل خاک دادن ممکن است چندبار تکرار شود تا وقتی که شاخه‌ها، دارای قدرت و ریشه کافی شوند. در اواخر پاییز یا اوایل بهار آنها را از مادر جدا ساخته و در محل مورد نظر کشت می‌کنند.
خوابانیدن نیز روش دیگر تکثیر این گیاه است. پایه‌های مختلف «ایست مالینگ» و «مالینگ مرتون» که در سراسر دنیا کشت می‌شوند، از همین طریق تهیه شده‌اند. امروزه ازدیاد سیب از طریق ریز ازدیادی در دنیا معمول شده و در اروپا درختان سیب بعد از 2 سال به وسیله کمباین برداشت می‌شود.
در موقع کاشت نهال سیب، باید به این نکته توجه داشت که چون درختان سیب اغلب خود عقیم هستند، باید از یک رقم مناسب به عنوان رقم گرده‌دهنده همراه با رقم اصلی استفاده کرد.
به عنوان مثال رقم زرد لبنانی برای رقم قرمز لبنانی و بالعکس نقش گرده‌زا دارد. به ازای هر 8 درخت اصلی یک درخت گرده‌زا در باغ کشت می شود.
آبیاری
میزان آب مورد نیاز درختان سیب بستگی به شرایط آب و هوایی منطقه دارد. به طور کلی در بیشتر مناطق سیب‌کاری هر 15-35 روز یکبار درختان آبیاری می‌شوند. از سیستم‌های مختلف آبیاری مانند بارانی، قطره‌ای، کرتی و طشتکی، برای آبیاری این گیاه استفاده می‌شود.
کود مورد نیاز
درختان سیب در سال اول به حدود 40-30 تن در هکتار کوددامی نیاز دارند. در سال‌های بعد هر 3-4 سال یکبار مقدار 30 تن در هکتار کود دامی می‌تواند نیاز این گیاه را به مواد آلی برآورده سازد.
میزان مصرف کودهای شیمیایی به سن و بارور بودن یا بارور نبودن درختان بستگی دارد. برای درختان سیب قبل از باروری 30 کیلوگرم ازت، 30 کیلو گرم فسفر و 60 کیلوگرم پتاسیم خالص در هکتار لازم است. اما اگر درختان در سنین باروری باشند، این نیاز کودی به ترتیب به 50، 80 و 140 کیلوگرم ماده خالص در هکتار، افزایش می‌یابد.
درختان سیب گاهی علایم کمبود عناصر کم‌مصرف را نشان می‌دهند. در این صورت با محلول‌پاشی کودهای میکرو روی برگ و یا با اضافه کردن کود به خاک پای درخت، می‌توان نیاز آنها را برطرف کرد.
هرس
از نظر ارتفاع، درختان سیب به هر سه فرم پابلند، نیمه پابلند و پاکوتاه تربیت می‌شوند. برای تولید درختان پابلند و نیمه پابلند بیشتر از پایه‌های بذری استفاده می‌شود.
در حالی که برای تولید درختان پاکوتاه از پایه‌های غیربذری استفاده می‌شود. فرم پاکوتاه در مورد درختان سیب به دلیل سهولت عملیات داشت و برداشت و افزایش تعداد درخت در واحد سطح، رواج بیشتری دارد. سیب‌ها به فرم‌های جامی، هرمی، شلجمی و پالمت فرم داده می‌شوند.
هرس باردهی هم در زمستان و هم در تابستان در مورد درختان سیب، به خصوص انواع پاکوتاه، انجام می‌شود. درختان سیب بر حسب رقم از سنین 4-15 سالگی بارور می‌شوند و عمر اقتصادی آنها 100 و به طور متوسط 50 سال است.
در طول این مدت باید با انجام هرس باردهی، درخت را شاداب و بارور نگهداشت و در مورد هرس شاخه لازم است به این نکته توجه شود که معمولاً میوه‌های سیب روی شاخه‌های 3 ساله و یا مسن‌تر تشکیل می‌شوند.
شاخه‌های فرعی به حالت‌ها و صورت‌های مختلفی روی شاخه‌های درخت سیب قرار گرفته‌اند.
به عنوان راهنمایی چند حالت فرضی در مورد هرس، شرح داده می‌شود:
اگر روی شاخه دو جوانه خواب مجزا از هم یک لامبورد وجود داشته باشد، یکی از جوانه‌های خواب که در مجاورت لامبورد قرار دارد، حذف می‌شود تا لامبورد و جوانه باقیمانده فعال شوند.
در صورتی که یک جوانه خواب، یک لامبورد و یک براندی ساده در مجاورت هم باشند، براندی حذف می‌شود تا آن دو فعال شوند.
هرگاه یک دارد و یک لامبورد و یک جوانه خواب روی شاخه تشکیل شده باشد، جوانه خواب حذف می‌شود تا باردهی لامبورد تثبیت شود.
همچنین اگر یک لامبورد و دو دارد و یا یک لامبورد و دو براندی ساده روی شاخه وجود داشته باشند، در حالت اول دارد نزدیک لامبورد و در حالت دوم هر دو براندی قطع می‌شوند.
بالاخره اگر دو شاخه و یک براندی تاجدار در کنار هم باشند، هر دو شاخه به نفع براندی هرس می‌شوند.
علاوه بر موارد فوق، شاخه‌های بیمار و آفت زده و مزاحم و همچنین بخش اعظم شاخه‌های یکساله‌ای که در بالای تاج تولید می‌شوند، هر ساله، هرس می‌شوند. در هرس تابستانه، شاخه‌هایی که به طور نابه‌جا روییده‌اند و یا مزاحم یکدیگر هستند، حذف می‌شوند.
همچنین شاخه‌های جوان انتهایی در صورت پر رشد بودن از یک دوم طول و در صورت ضعیف بودن از یک سوم طول هرس می‌شوند و جوانه‌های جانبی را نیز می‌توان بر حسب میزان رشد هرس ضعیف یا متوسط کرد.
پنسمان، نوعی هرس تابستانه است که طی آن جوانه‌های اضافی و یا بی‌خاصیت حذف می‌شوند. با عمل پنسمان ممکن است در ماهیت جوانه‌ها، تغییر حاصل شوند.
مثلاً جوانه چوب به دارد و یا به میخچه تبدیل شود.
عمل پنسمان باید هنگامی انجام شود که شاخه‌ها حدود 30 سانتی‌متر رشد کرده باشند. در صورتی که تعداد گل و میوه روی درخت بیش از حد لازم باشد، هرس گل و میوه ضرورت پیدا می‌کند. به طور کلی باید به ازای هر یک میوه 20-30 برگ روی درخت وجود داشته باشد.
در صورتی که این نسبت برقرار نباشد، باید به حذف گل و یا میوه اقدام کرد. هرس گل و میوه با دست و یا با استفاده از مواد شیمیایی صورت می‌گیرد. برای ریختن گل‌ها از انواع مختلف هورمون‌ها استفاده می‌شود.
سایر عملیات داشت
یکی از مسائل مهم در پرورش و داشت سیب، ریختن میوه‌ها در مراحل مختلف است. اولین ریزش بلافاصله پس از ریختن گلبرگ آغاز و 2-3 هفته ادامه می‌یابد و طی آن میوه‌هایی که تعداد دانه‌های درون آنها کم است و یا تلقیح گل آنها به طور کامل صورت نگرفته، ریزش می‌کنند.
برای مبارزه با این ریزش باید اولاً از واریته‌های مناسب گرده‌افشان استفاده کرد و ثانیاً از زنبور عسل به عنوان کمک در گرده‌افشانی، بهره گرفت.
ریزش دوم در خرداد ماه انجام می‌شود. در این زمان میوه‌ها به اندازه گردو شده‌اند. این ریزش 2-4 هفته ادامه می‌یابد. عوامل ژنتیکی، کمبود هورمون‌ها، کمبود آب و مواد غذایی در این ریزش نقش دارند. استفاده از پایه‌های غیر حساس به ریزش و نیز رساندن آب و مواد غذایی به خصوص ازت به درخت از شدت ریزش می‌کاهد.
سومین ریزش قبل از رسیدن کامل میوه صورت می‌گیرد و بیشترین خسارت را به باغ‌دار وارد می‌کند. برای پیشگیری از این امر نامطلوب، باید در روزهای گرم تابستان، آب کافی در اختیار گیاه قرار گیرد. در صورتی که میزان ریزش، ظرف 24 ساعت از 20 عدد سیب سالم تجاوز کند، می‌توان با پاشیدن هورمون‌های ضدریزش از جمله اسید اندول استیک و اسید اندول بوتیریک از این ریزش جلوگیری به عمل آورد.
سم‌پاشی درختان، علیه آفات و بیماری‌ها و حفظ تنه از خطر حمله جوندگان و شدت تابش آفتاب در صورت لزوم باید انجام شود.
برداشت
رسیدن میوه سیب با نرم شدن، تغییر رنگ دادن و خوش طعم شدن آن تشخیص داده می‌شود. در این زمان به برداشت سیب اقدام می‌شود. علی‌رغم وجود وسایل مکانیزه، برداشت معمولاً با دست صورت می‌گیرد. به هنگام چیدن سیب باید از زخمی شدن، له شدن و به زمین افتادن میوه جلوگیری شود و نیز میوه‌های برداشت شده با توجه به این که پس از جدا شدن از درخت تنفس می‌کنند، باید در شرایط انباری مساعد نگهداری شوند.
ارقام مهم سیب ایرانی
گلاب اصفهان، گلاب شیراز، گلشاهی و زرد مشهد و حیدرزاده تبریز هستند. مهم‌ترین ارقام خارجی سیب علاوه بر قرمز و زرد لبنانی، جین هاردی و کلارک هستند.
منبع: کتاب تولید محصولات باغی، رشته امور زراعی و باغی، گروه تحصیلی کشاورزی، سال 1391، صفحه 128