کشت بهاره و تابستانه آفتابگردان در مناطق سرد و معتدل و کشت پاییزه و زمستانه در مناطق گرمسیر جنوب امکان‌پذیر بوده و نشان‌دهنده سازگاری وسیع آن به شرایط آب و هوایی ایران است. به دلیل جوانه‌زنی سریع و توانایی سبز شدن یکنواخت در شرایط سخت، وجود ارقام متنوع هیبرید و آزاد گرده‌افشان با طول دوره رویش 115-90 روز، آفتابگردان یکی از مناسب‌ترین گیاهان برای قرارگیری در دوره تناوبی مناطق مختلف است. در گذشته کشت آفتابگردان در مناطق مختلف ایران از جمله خوزستان، مغان، زنجان، همدان، مازندران، قزوین و قم نیز رواج داشت که نشان از سازگاری بالای آفتابگردان به شرایط مختلف آب و هوایی کشور دارد. در حال حاضر بیشترین سطح کشت در استان‌های گلستان، خراسان شمالی، سمنان و آذربایجان غربی صورت می‌گیرد. آفتابگردان گیاهی مناسب برای کشت اول (بهاره) در مناطق سرد و معتدل است. کشت پاییزه و زمستانه این گیاه در مناطق گرم جنوب نظیر خوزستان، بوشهر و سیستان و بلوچستان و کشت دوم تابستانه در مناطق معتدل نشان می‌دهد که کشت آفتابگردان در چهار فصل سال عملی است می‌تواند جایگاه کشت پایداری در برنامه تناوبی مناطق مختلف ایران داشته باشد. در این نوشتار اصول کلی زراعت آفتابگردان برای بهره‌برداری تولیدکنندگان این گیاه ارائه شده است.

 

وضعیت تولید در دنیا و ایران

سطح کاشت جهانی آفتابگردان در سال ۲۰۱۸ در حدود 26/7 میلیون هکتار با عملکرد متوسط ۱۹۴۸ کیلوگرم در هکتار و تولید ۵۲ میلیون تن دانه بود (شکل 1) و از نظر سطح زیر کشت و تولید پس از سویا و کلزا در مقام سوم در بین دانه‌های روغنی در جهان قرار دارد. کشت آفتابگردان روغنی در ایران از سال ۱۳۴۶ آغاز و به بیش از یکصد هزار هکتار در اوایل دهه ۱۳۷۰ رسید (شکل 2). با این حال به دلایل مختلف از جمله خشکسالی و ملاحظات اقتصادی سطح کاشت آن کاهش یافت به طوری که در سال ۱۳۹۸ سطح کاشت آفتابگردان به صورت آبی و دیم به ترتیب 7339 و 7280 هکتار بود.

شکل 1 ص 2

شکل 2 صفحه 2

سطح کاشت آفتابگردان نوع روغنی (آبی و دیم) و آجیلی در سال ۱۳۹۸ به ترتیب 1۴۶۱۹ و 46912 هکتار بود (شکل 3). حدود نیمی از سطح زیر کشت آفتابگردان روغنی در شرایط دیم صورت می‌گیرد. متوسط عملکرد آفتابگردان نوع روغنی در شرایط آبی ۱۴۸۰ و در شرایط دیم ۶۲۶ کیلوگرم در هکتار بود که کمتر از متوسط جهانی است. عملکرد نوع آجیلی ۱۶۴۳ کیلوگرم در هکتار گزارش شده است. این در حالی است که پتانسیل عملکرد آفتابگردان روغنی معمولاً بیشتر از نوع آجیلی بوده و به بیش از ۳ تن در هکتار نیز می‌رسد. با در نظر گرفتن قابل دسترس بودن انواع ارقام هیبرید آفتابگردان پرمحصول در ایران با بهبود شرایط زراعی امکان دسترسی به عملکردهای بیشتر آفتابگردان در ایران به خصوص در شرایط آبی وجود دارد.

شکل 3 ص 3

مراحل نمو آفتابگردان

به منظور انجام به موقع عملیات زراعی، شناخت مراحل نموی آفتابگردان لازم است. بر اساس روش اشنایدر و میلر (۱۹۸۹) مراحل نموی آفتابگردان به دو مرحله رویشی و زایشی تقسیم می‌شود. مرحله رویشی از جوانه‌زنی تا ستاره‌ای (ظهور طبق مینیاتوری) و مرحله زایشی از مرحله ستاره‌ای تا رسیدگی فیزیولوژیک را شامل می‌شود. برخی از این مراحل به مراحل فرعی تقسیم شده‎اند که در شکل 4 نشان داده شده است. شکل 5 مراحل کلی دوره رویش آفتابگردان را نشان می‌دهد.

شکل 4 ص 4

شکل 5 ص 5

خواص روغن آفتابگردان

دانه آفتابگردان روغنی دارای 40-50 درصد روغن و 17-20 درصد پروتئین است. ترکیب اسیدهای چرب در روغن معمولی آفتابگردان به صورت: لینولئیک یا امگا ۶ (۷۰ درصد)، اولئیک (۲۰ درصد) و سایر اسیدهای چرب اشباع (استئاریک و پالمیتیک حدود ۱۰ درصد) می‌باشد. نوعی از روغن آفتابگردان با اسید اولئیک بالا (بیش از ۸۰ درصد) و متوسط (۶۵ درصد) نیز تولید می‌شود. نوع پراولئیک بدون نیاز به هیدروژنه کردن پایداری بیشتری داشته و میزان اسید چرب ترانس آن کمتر بوده و برای انبارداری و مصارف سرخ کردنی مناسب است. روغن آفتابگردان بی‌رنگ و بی‌بو بوده و برخوردار از آنتی اکسیدان طبیعی (آلفا توکفرول) است که نقش اساسی در ایمنی بدن دارد. در ترکیب روغن آفتابگردان، مقادیر قابل توجهی روی، آهن، سلنیوم و اسید فولیک وجود دارد. نقطه دودی (نقطه دود دمایی است که اگر روغن بیشتر از آن دما داغ شود، شروع به تجزیه شدن و تولید مواد سمی از جمله رادیکال‌های آزاد می‌کند.) روغن معمولی آفتابگردان ۲۳۵ درجه سانتی‌گراد می‌باشد.

سازگاری

آفتابگردان سازگاری مناسبی به شرایط آب و هوایی مناطق معتدل با ارتفاع کمتر از ۱۵۰۰ متر از سطح دریا دارد. گیاهی روز خنثی و نور پسند بوده و در صورت تأمین رطوبت کافی عملکرد بیش از ۳ تن در هکتار تولید می‌کند. در مناطق سرد و معتدل ایران به صورت بهاره و تابستانه و در مناطق گرم جنوب به صورت پاییزه و زمستانه قابل کشت است. کشت دیم در اقلیم گرم و گرم معتدل با بارندگی بیش از ۳۵۰ میلی‌متر و پراکنش مناسب به صورت پاییزه امکان‌پذیر است. مشاهدات و بررسی‌های چندین ساله نشان می‌دهد که آفتابگردان سازگاری وسیع به شرایط آب و هوایی ایران داشته و با رعایت تاریخ کاشت مناسب کشت آن در اکثر مناطق امکان‌پذیر است.

نیاز دمایی

برای تولید آفتابگردان یک دوره ۱۲۰ روزه بدون یخبندان لازم است. برای جوانه‌زنی و سبز یکنواخت لازم است دمای خاک در زمان کاشت 10 درجه سانتی‌گراد یا بیشتر باشد و این دما با رسیدن میانگین شبانه روزی دمای هوا به ۱۲ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد تأمین می‌شود. گیاهچه‌های آفتابگردان در مرحله کوتیلدونی دمای منفی 5 درجه سانتی‌گراد را تحمل کرده‌اند؛ هر چند مدت زمان این دما در میزان تحمل می‌تواند مؤثر باشد. بعد از مرحله دو برگی بوته‌های آفتابگردان به تدریج به یخبندان حساس می‌شوند به طوری که بعد از مرحله ۶ الی ۸ برگی، دمای زیر صفر (یخبندان) سبب وارد شدن خسارت جدی به گیاه می‌شود. در مرحله پرشدن دانه دمای کمتر از منفی 2 درجه سانتی‌گراد باعث صدمه به گیاه می‌شود. آفتابگردان در محدوده دمای 8-34 درجه سانتی‌گراد رشد می‌کند ولی دمای بهینه برای رشد آن ۲۵ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد است (شکل 6). دمای بالاتر از ۳۷ درجه سانتی‌گراد در زمان گلدهی علاوه بر کاهش گیرایی کلاله‌ها، فعالیت زنبور عسل و حشرات گرده‌افشان را که در گرده‌افشانی و باروری آفتابگردان نقش دارند، مختل کرده و باعث افزایش درصد پوکی می‌شود. مجموع درجه حرارت از زمان کاشت تا هنگام رسیدگی فیزیولوژیک این گیاه حدود ۱۶۰۰ تا ۲۲۵۰ درجه، روز، رشد (GDD) است (جدول 1).

شکل 6 ص 6

جدول 1 ص 7

تحمل خشکی

آفتابگردان به دلیل برخورداری از سیستم ریشه‌ای کارا در مقایسه با برخی گیاهان مانند سویا و ذرت از تحمل به خشکی بالاتری برخوردار است با این حال گیاهی آب پسند بوده و در صورت وجود زهکشی مناسب با تأمین رطوبت کافی عملکرد آن افزایش می‌یابد. با توجه به طول دوره رویش کم (حدود ۱۰۰ روز) نیاز آبی آفتابگردان در مقایسه با بسیاری از گیاهان زراعی دیگر کمتر است. در شرایط سخت و در خاک‌های خشک درصد جوانه‌زنی آفتابگردان در مقایسه با بیشتر گیاهان از جمله سو یا بیشتر است. حساس‌ترین مرحله نموی آفتابگردان به تنش خشکی ۲۰ روز قبل تا ۲۰ روز بعد از گلدهی است.

تحمل شوری

آفتابگردان تا حدی نسبت به تنش شوری متحمل است. در مقایسه با گندم، پنبه و سورگوم تحمل کمتری دارد ولی در مقایسه با سویا و ذرت نسبت به شوری متحمل‌تر است. آستانه شوری خاک برای آفتابگردان کم و حدود ۴-5 دسی زیمنس بر متر است و به ازای هر دسی زیمنس بیشتر از این آستانه حدود ۵ درصد عملکرد دانه کاهش می‌یابد. در مناطق با تبخیر زیاد، که املاح در سطح خاک تجمع می‌یابند بعد از جوانه‌زنی با گسترش ریشه به اعماق خاک خسارت شوری کاهش می‌یابد. در شرایط شوری رشد بوته‌ها محدود شده و ساقه‌ها نازک می‌شوند. برگ‌ها به رنگ سبز مایل به زرد در آمده و علائم تنش رطوبتی را نشان داده و پژمرده می‌شوند. این علائم به همراه نکروزه شدن ابتدا در حاشیه برگ‌های مسن ظاهر شده سپس کل برگ را فرا می‌گیرد. در شرایط شوری شدید برگ‌های جوان نیز قهوه‌ای شده و رشد بوته شدیداً محدود می‌شود.

همچنین آفتابگردان نسبت به سدیم خاک تحمل متوسطی دارد (ESP 30-40%). سدیم زیادی تأثیر قابل توجهی بر درصد روغن ندارد ولی سبب تأخیر در جوانه‌زنی و گلدهی می‌شود.

خاک مناسب

خاک‌های لومی، نفوذپذیر و دارای زهکش و اسیدیته خنثی (6/5-7/5) برای کشت آفتابگردان مطلوب است. در خاک‌های با درصد رس بیشتر از ۱۵ درصد مقدار زیادی سدیم، پتاسیم یا منیزیم می‌تواند بر تبادل کاتیونی اثر گذاشته و همچنین سبب سله بستن خاک شود. این امر می‌تواند اثر منفی بر استقرار گیاهچه‌ها داشته و در صورتیکه عمیق باشد می‌تواند توسعه ریشه را محدود کرده و سبب محدودیت در دسترسی گیاه به آب و مواد غذایی شود.

دوره خواب (درمانسی)

بذر آفتابگردان حدود ۱۰-12 روز بعد از باروری گل‌ها دارای قابلیت جوانه‌زنی است ولی بعد از رسیدگی فیزیولوژیک به حالت درمانسی (خواب) رفته و برای جوانه‌زنی مجدد نیازمند سپری شدن دوره خواب (۳۰ تا ۴۰ روز بعد از برداشت) می‌باشد.

انتخاب رقم

یکنواختی، ارتفاع مناسب بوته، مقاومت به بیماری‌ها و آفات، زودرسی و عملکرد بالا از ویژگی‌های عمومی است که در انتخاب رقم مناسب در نظر گرفته می‌شود. تیپ ایده‌آل و سازگار برای مناطق دیم ایران باید از خصوصیاتی مانند برگ‌های متراکم، قطر ساقه ضخیم و طبق بزرگ برخوردار باشد. ارقام اصلاح شده آفتابگردان شامل ارقام هیبرید و آزاد گرده‌افشان می‌باشند. ارقام هیبرید ضمن برخورداری از یکنواختی و عملکرد بیشتر مقاوم به بیماری بوده و به دلیل ارتفاع بوته کمتر برای کشت مکانیزه مناسب می‌باشند. هیبریدهای ایرانی فرخ و قاسم زودرس (۹۰-95 روز) و هیبرید شمس متوسط رس (۱۰۰-150 روز) بوده و پتانسیل عملکرد بیش از ۳ تن در هکتار دارند. اخیراً هیبریدهای جدید زودرس معرفی شده‌اند که برای کشت تابستانه مناسب هستند. هیبرید زرین مناسب کشت تابستانه در مناطق معتدل و معتدل سرد و هیبرید گلسا مناسب کشت اول در مناطق معتدل و سرد و نیز کشت تابستانه در مناطق معتدل و مرکزی ایران هستند. ارقام آزاد گرده‌افشان شامل ارقام پروگرس، گابور و لاکومکا می‌باشند (جدول 2). ارقام هیبرید برای شرایط مساعد از نظر خاک و آب و هوا و ارقام آزاد گرده‌افشان برای اراضی حاشیه‌ای، دیم و شرایط نامطلوب مناسب‌تر هستند.

جدول 2 ص 9

ضدعفونی بذر

قارچ‌کش‌های سیستمیک کاربوکسین و متالاکسیل برای ضدعفونی بذر بر علیه بیماری‌های قارچی مناسب است. حشره‌کش‌های سیستمیک مختلفی بر علیه آفات خاکزی از جمله کرم‌های مفتولی وجود دارد که برای استفاده از آن‌ها لازم است با کارشناسان حفظ نباتات مشورت شود.

تناوب زراعی

کشت مداوم آفتابگردان در یک مزرعه به دلیل افزایش بیماری‌های خاکزی توصیه نمی‌شود. توصیه بر این است که کشت آفتابگردان در یک مزرعه هر چهار سال یکبار صورت گیرد. عملکرد آفتابگردان بعد از بقولات به علت افزایش ذخیره نیتروژن خاک افزایش می‌یابد. کشت آفتابگردان در تناوب با غلات (گندم و جو) به‌خاطر کنترل علف‌های هرز و بیماری‌ها توصیه می‌شود ولی کشت بعد از گیاهان پهن برگ مانند چغندرقند و کلزا به دلیل افزایش بیماری‌های مشترک مانند پوسیدگی اسکلروتینیایی توصیه نمی‌شود. بقایای برخی علف‌کش‌ها مانند آترازین می‌تواند به گیاهچه‌های آفتابگردان صدمه بزند، لذا در صورت کشت بعد از ذرت لازم است احتیاط لازم صورت گیرد. در مناطق دیم، تفاوت سیستم ریشه آفتابگردان (ریشه نسبتاً عمیق) با غلات و تا حدودی حبوبات دیم (ریشه‌افشان و سطحی) باعث کاهش رقابت برای جذب عناصر می‌شود. نفوذ ریشه آفتابگردان به اعماق پایین تر به عنوان یک زیرشکن طبیعی در اراضی دیم عمل می‌کند و توسعه بهتره ریشه گندم در سال بعد را سبب می‌شود. در مناطق آلوده به گِل جالیز مانند کرمانشاه، تناوب با گندم یا جو برای کنترل این علف هرز انگل پیشنهاد می‌شود. برخی تناوب‌های پیشنهادی برای آفتابگردان در شکل 7 نشان داده شده است. بهتر است زراعت قبل از آفتابگردان یکی از گیاهان خانواده غلات باشد.

شکل 7 ص 11

خاک‌ورزی

عملیات خاک‌ورزی به منظور افزایش نفوذپذیری خاک، توسعه ریشه، تثبیت ازت، کنترل علف‌های هرز و اختلاط علف‌کش با خاک صورت می‌گیرد. خاک‌ورزی نباید در شرایط خیلی خشک یا خیلی مرطوب صورت گیرد. خاک‌ورزی بیش از حد باعث تخریب ساختمان خاک، فشردگی و سله بستن خاک شده، توسعه ریشه، هوارسانی و حرکت آب را محدود کرده و شرایط را برای بیماری سفیدک کرکی و بیماری‌های خاکزاد مانند فوزاریوم افزایش می‌دهد. جهت آماده سازی زمین برای کشت اول آفتابگردان در مناطق معتدل و سرد اولین گام انجام شخم پاییزه در عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر است. لازم است بقایای زراعت قبل، توسط دیسک خورد شوند. در شرایط محدودیت رطوبت، شخم پاییزه با گاوآهن قلمی مناسب‌تر است و باعث حفظ ۷۵ درصد بقایا در سطح خاک می‌شود. افزایش نفوذپذیری، کاهش آب‌دوی و کاهش فرسایش بادی و آبی از مزیت‌های دیگر شخم با گاوآهن قلمی است. در خاک‌های خشک، اراضی سنگلاخی، همچنین خاک‌های سبک و مرطوب که خاک خوب برنمی‌گردد و برای شخم‌های عمیق گاوآهن بشقابی کارایی بهتری دارد. عملیات تکمیلی در بهار شامل دیسک‌زنی، تسطیح با لولر (در صورت لزوم)، پخش کود و پخش علف‌کش ترفلان است (شکل 8). در شرایطی که زمین بیش از حد کلوخه‌ای است استفاده از سیکلوتیلر به جای دیسک مفیدتر است. در کشت دوم یا تابستانه بعد از برداشت غلات با توجه به محدود بودن زمان با جمع‌آوری بقایای اضافی کشت مستقیم مناسب‌تر است (شکل 9). در صورت وجود بقایای زیاد لازم است قسمتی از آن‌ها جمع‌آوری شده و بقایای باقی مانده توسط دیسک خرد شده سپس کشت صورت گیرد. همچنین می‌توان از هرس بشقابی برای آماده‌سازی زمین بعد از جمع‌آوری محصول قبل استفاده کرد. در صورتیکه شخم صورت گرفته است بعد از دیسک‌زنی پخش کود و علف‌کش عملیات کشت صورت می‌گیرد. در شرایطی که زمین بیش از حد کلوخه‌های است استفاده از سیکلوتیلر به جای دیسک می‌تواند مفیدتر باشد. امروزه روش‌های خاک‌ورزی حفاظتی و کشت مستقیم در بقایا جهت حفظ رطوبت، مقابله با فرسایش و تسریع عملیات آماده‌سازی بستر کشت در حال توسعه است، با این حال کنترل علف‌های هرز و کاهش عملکرد یکی از مهمترین عوامل محدود کننده این روش‌ها است و توصیه این روش‌ها در ایران بسته به نواحی اقلیمی مختلف و زمان کشت نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد. عملیات خاک‌ورزی در زراعت دیم شامل شخم پاییزه + پنجه غازی در بهار و کشت با ردیف‌کار می‌باشد. ادوات مورد استفاده در زراعت آفتابگردان در شکل 10 نشان داده شده است.

شکل 8 ص 12

شکل 9 ص 13

شکل 10 ص 14

جهت کاشت

جهت کاشت شمالی-جنوبی یا شرقی-غربی تأثیر قابل توجهی بر عملکرد آفتابگردان ندارد. معمولاً جهت کشت بر اساس ابعاد قطعه زراعی، روش آبیاری تعیین می‌شود. در صورت وجود بادهای غالب محلی بهتر است کشت آفتابگردان در ردیف‌هایی به موازات جهت باد کشت شود. در مزارع نمایشی کشت در جهت شرقی-غربی و پلاکارد در اول کرت امکان مشاهده بهتر طبق‌ها را فراهم می‌کند در حالیکه در مزارع تولید بذر کشت در جهت شمال-جنوب سبب می‌شود طبق‌ها رو به شرق ایستاده و عملیات بازدید طبق‌ها به مخلوط‌کشی به سهولت انجام گیرد (شکل 11).

شکل 11 ص 15

تاریخ کاشت

طول دوره رویش رقم، زمان آخرین سرمای بهاره، زمان گلدهی (به خصوص در مناطق گرم)، زمان برداشت، تناوب زراعی منطقه و زمان عملیات خاک‌ورزی تعیین کننده زمان کشت آفتابگردان هستند. در کشت‌های اول (بهاره یا زمستانه) بارش‌های زمستان یا اوایل بهار می‌تواند عملیات تهیه زمین را با مشکل مواجه کرده و تاریخ کاشت را به تأخیر اندازد. جهت سبز شدن یکنواخت مزرعه بهتر است کشت زمانی صورت گیرد که دمای خاک در عمق 10 سانتی‌متری خاک بیش از ۱۰ درجه سانتی‌گراد باشد و معمولاً این نیاز دمایی با رسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به 12-15 درجه سانتی‌گراد تأمین می‌گردد. در مناطق معتدل و سرد بعد از سپری شدن سرمای زمستان از اسفند تا اردیبهشت کشت امکان‌پذیر است و به منظور بهره‌برداری از رطوبت ذخیره شده زمستانه بهتر است در اولین فرصت و با کمترین عملیات خاک‌ورزی اقدام به کشت کرد. در مناطقی که سابقه بیماری سفیدک کرکی وجود دارد بهتر است عملیات کشت بعد از رسیدن دمای خاک به ۱۰ درجه سانتی‌گراد صورت گیرد. در کشت تابستانه مناطق سرد و معتدل وجود حداقل ۱۲۰ روز در دوره بدون یخبندان لازم است. در این مناطق تاریخ کشت وابسته به زمان برداشت محصول قبلی بوده و تا دهه اول تیر امکان‌پذیر است (جدول 3). به دلیل محدودیت فصل زراعی لازم است ارقام زودرس یا میان‌رس در کشت تابستانه کشت شود. حفظ رطوبت خاک تا سبز شدن بذرها و استقرار کامل گیاهچه‌ها مهمترین نکته در کشت تابستانه است. ممکن است آبیاری دوم به فاصله 3-4 روز بعد از آبیاری اول جهت سبز یکنواخت لازم باشد. کشت زمستانه آفتابگردان در مناطقی از استان گلستان (گنبد و کلاله) توصیه شده است. در سال‌های با زمستان ملایم اوایل دی ماه و در سال‌های با زمستان سرد و یخبندان اوایل اسفند به عنوان تاریخ کاشت مناسب توصیه شده است.

در مناطق گرم جنوب زمان کشت باید طوری تنظیم شود تا از همزمانی گلدهی با گرمای شدید ممانعت شود. آفتابگردان به‌دلیل دگرگشنی نیازمند فعالیت حشرات گرده‌افشان است تا باروری دانه صورت گیرد در غیر این صورت میزان پوکی شدیداً افزایش خواهد یافت. بهترین دما برای فعالیت حشرات گرده‌افشان از جمله زنبور عسل 16-32 درجه سانتی‌گراد است و در دماهای بالاتر از ۳۷ درجه سانتی‌گراد فعالیت این حشرات متوقف می‌شود لذا بهتر است زمان کشت طوری تنظیم شود تا زمان گلدهی با درجه حرارت‌های بالا همزمان نباشد.

در زراعت دیم تاریخ کشت در مناطق گرمسیر، سرد و معتدل متفاوت بوده به طوری که در مناطق گرمسیر با تعداد روز یخبندان کمتر از ۲۰ روز نیمه دوم آبان ماه (قبل از وقوع بارندگی مؤثر پاییزه) و در مناطق گرمسیر با بیش از ۲۰ روز یخبندان در سال اواخر دی‌ماه بهترین تاریخ کشت خواهد بود. با توجه به اینکه آفتابگردان در مرحله گیاهچه‌ای دارای مقاومت به سرمای نسبی است لذا در شرایط دیم مناطق سرد و معتدل سرد کشت در اولین فرصت ممکن در اسفند ماه توصیه می‌گردد. برای منطقه گنبد تاریخ کشت اوایل اسفند ماه بیشترین عملکرد دانه را داشته و با تأخیر در کاشت عملکرد کاهش می‌یابد.

جدول 3 ص 17

ادوات کاشت

مناسب‌ترین وسیله برای کشت آفتابگردان، استفاده از ردیف‌کارهای پنوماتیک است (شکل 12). خطی کارهای غلات مناسب کشت آفتابگردان نیستند. ردیف‌کارهای مکانیکی و پنوماتیکی که به ذرت کار مشهور هستند نیز با تغییر صفحه موزع می‌توانند برای آفتابگردان آماده گردند. در ردیف‌کارهای پنوماتیک در اثر ایجاد مکش در داخل موزع بذرها جذب سوراخ‌های صفحه موزع شده و موقع رسیدن به نقطه سقوط، در اثر قطع مکش بذر از صفحه موزع جدا و در فواصل تنظیم شده برخط کاشت سقوط می‌کنند. در صورت استفاده از بذر یکنواخت و هم اندازه کشت به صورت تک‌دانه خواهد بود، در غیر این صورت ممکن است چندین بذر در یک نقطه کشت شده و نیازمند عملیات تنک در مراحل بعد شود. تنظیمات لازم با تغییرات کم در ردیف‌کارهای مختلف تقریباً مشابه است و با مراجعه به دفترچه راهنمای هر نوع ردیف‌کار صورت می‌گیرد (شکل 13). با انتخاب مناسب سه عامل صفحه موزع و چرخ‌دنده‌های انتقال نیرو و داخل گیربکس تنظیم فواصل بوته روی ردیف صورت می‌گیرد. جداولی بر روی ردیف‌کار نصب شده و نحوه انتخاب این 3 عامل را نشان می‌دهد. به عنوان مثال با راهنمای فوق با در نظر گرفتن صفحه ۲۶ سوراخه برای اعمال فاصله ردیف حدود ۲۰ سانتی‌متر بین بوته‌ها چرخ‌دنده انتقال نیرو به ترتیب ۲۳ و ۱۶ دنده‌ای بوده و چرخ دنده A و B گیربکس به ترتیب ۲۳ و ۲۱ دنده‌ای انتخاب خواهد شد. تنظیمات دیگری برای عمق کاشت و کشت تک‌دانه در دفترچه راهنما پیشنهاد شده است. برای کشت آفتابگردان معمولاً از صفحات موزع با ۲۶ سوراخ و یا ۳۲ سوراخ برای بذر ریزتر استفاده می‌شود اما پیشنهاد می‌شود ضمن هماهنگی با شرکت سازنده ردیف‌کارها، صفحه موزع مخصوص آفتابگردان برای هر ردیف‌کار تهیه و نصب شود. در صورت انتخاب صفحه موزع با قطر سوراخ بزرگ چندین بذر در یک نقطه ریزش خواهد کرد. نمونه مزرعه‌ای از آفتابگردان که توسط ردیفکار پنوماتیکی کشت شده در شکل 15 نشان داده شده است.

شکل 12 ص 18

شکل 13 ص 19

شکل 14 ص 19

شکل 15 ص 20

تراکم بوته

آفتابگردان اختلاف در تراکم بوته را از طریق تغییر در اجزای عملکرد جبران کرده و در تراکم کمتر طبق‌های بزرگ با دانه‌های درشت‌تر تولید می‌کند. بسته به ادوات موجود کشت آفتابگردان در ردیف‌هایی به فواصل ۶۰ تا ۷۵ سانتی‌متر صورت می‌گیرد. در کشت‌های بهاره تراکم کمتر از کشت‌های تابستانه است (جدول 4). در ردیف‌های ۷۵ سانتی‌متری عملیات کولتیواتورزنی بین ردیف‌ها جهت کنترل علف‌های هرز و پخش نواری کود سرک تسهیل خواهد شد. به طور کلی در کشتی اول 6-7 بوته، در کشت تابستانه 7-8 بوته و در کشت دیم ۴-6 بوته در مترمربع توصیه می‌شود. در مناطق سرد کمترین و در مناطق گرم جنوب بیشترین تراکم توصیه می‌شود. در شرایط دیم با بارندگی و پراکنش مناسب حداکثر تراکم در نظر گرفته می‌شود. فواصل بین بوته در تراکم‌ها و فواصل ردیفی مختلف در جدول 5 نشان داده شده است.

جدول 4 ص 21

جدول 5 ص 21

به عنوان مثال برای تراکم ۷۵ هزار بوته در هکتار در فواصل بین ردیفی ۷۵ سانتی‌متر فاصله بین بوته‌ها ۱۸ سانتی‌متر خواهد بود که در تنظیم ردیف‌کار و انتخاب چرخ‌دنده‌های مناسب بر اساس جدول مربوطه اعمال خواهد شد. فواصل بین بوته (سانتی‌متر) بر اساس فاصله ردیف بر حسب سانتی‌متر و تراکم بوته در مترمربع با استفاده از رابطه زیر محاسبه می‌شود.

فرمول..........ص 21

میزان مصرف بذر

میزان مصرف بر اساس تراکم بوته، وزن هزار دانه، قوه نامیه و درصد استقرار تعیین می‌شود. به عنوان مثال در صورتیکه وزن هزار دانه ۶۰ گرم، تعداد بوته در مترمربع ۷، قوه نامیه ۸۵ درصد و درصد استقرار پیش‌بینی شده ۸۰ درصد باشد میزان بذر لازم حدود ۶ کیلوگرم برای هر هکتار خواهد بود. با در نظر گرفتن شرایط مختلف در کشت ردیفی ۵-7 کیلوگرم بذر در هر هکتار توصیه می‌شود. با تأخیر کاشت 20-30 درصد میزان مصرف بذر افزایش خواهد یافت. در شرایط آبی بیشترین و در شرایط دیم کمترین مقادیر ذکر شده مصرف می‌شود. درصد استقرار بر اساس پیش‌بینی میزان تلفات در نظر گرفته می‌شود به عنوان مثال با درصد تلفات ۲۰ درصد میزان استقرار ۸۰ درصد خواهد بود.

فرمول..............فرمول...........ص22

عمق کاشت

عمق کاشت مناسب آفتابگردان از 4 سانتی‌متر در خاک‌های سنگین تا ۶ سانتی‌متر در خاک‌های سبک متغیر است. بذرهای درشت‌تر در مقایسه با بذرهای ریزتر بهتر سبز می‌کنند. در کشت‌های زود با توجه به دمای بیشتر سطح خاک، کشت سطحی‌تر منجر به جوانه‌زنی و سبز شدن سریع‌تر می‌گردد.

جدول 6 ص 22

آبیاری

نیاز آبی آفتابگردان در کشور بسته به شرایط آب و هوایی بین ۳۵۰ تا حدود ۶۰۰ میلی‌متر در کل فصل رشد، متغیر است. حداکثر نیاز آبی آفتابگردان در مراحل غنچه‌دهی تا پایان گرده‌افشانی (۲۰ روز قبل تا ۲۰ روز بعد از گلدهی) است. آفتابگردان برای تولید محصول بیشتر به آب فراوان نیاز دارد ولی در شرایطی که بسیاری از گیاهان توانایی تولید محصول را ندارند، آفتابگردان می‌تواند محصول مناسبی تولید کند. تعداد دفعات آبیاری بسته به نوع و بافت خاک متغیر است. آفتابگردان معمولاً به ۵-6 بار آبیاری (خاک آب/استقرار گیاهچه، ساقه رفتن، ستاره سو، ابتدای گلدهی و دانه‌بندی) در طول دوره نمو نیاز دارد. با توجه به وجود ذخایر رطوبتی ناشی از بارش‌های زمستانه و بهاره در کشت‌های بهاره مناطق سرد و معتدل، بعد از اطمینان از استقرار گیاه (مرحله ۲-4 برگی) با استفاده از رطوبت حاصل از بارندگی یا آبیاری، معمولاً نیازی به آبیاری تا مراحل ستاره‌ای نیست. آبیاری در مراحل غنچه‌دهی، اوایل گلدهی و پر شدن دانه ضروری است. آبیاری بیش از حد در مراحل رویشی می‌تواند توسعه ریشه را محدود کرده و علاوه بر افزایش تراکم علف‌های هرز و حساسیت به خشکی منجر به ورس بوته‌ها در مراحل بعدی شود. مراحل گلدهی و دانه‌بندی به دلیل حساسیت آفتابگردان به پوسیدگی ناشی از اسکلروتینیا، در مناطق آلوده، آبیاری نباید در مرحله گلدهی (R5.1-R5.9) صورت گیرد و بهتر است قبل و بعد از گلدهی صورت گیرد. از مراحل حساس آفتابگردان به کمبود آب است، لذا مدیریت آبیاری از اوایل گلدهی تا رسیدن محصول اهمیت بیشتری دارد. آبیاری سنگین در زمان دانه‌بندی می‌تواند منجر به ورس بوته‌ها شود.

آبیاری کرتی یا غرقابی به دلیل مصرف زیاد آب، توسعه بیماری و کارایی کم، نامناسب‌ترین روش آبیاری آفتابگردان بوده و توصیه نمی‌شود. امروزه به کارگیری روش‌های نوین آبیاری در زراعت آفتابگردان منجر به صرفه‌جویی و افزایش راندمان آبیاری در زراعت آفتابگردان شده است. آبیاری نواری یا (فارویی) هر چند نسبت به آبیاری غرقابی بهتر است ولی تلفات آبیاری در این روش نیز زیاد است. آبیاری با هیدروفلوم جایگزین مناسبی برای روش آبیاری فارویی است. آبیاری بارانی به‌خصوص در کشت‌های وسیع مناسب است و لازم است در این روش زمان آبیاری طوری تنظیم شود تا در زمان گلدهی گرده‌افشانی مختل نشود. در مناطق آلوده این روش می‌تواند باعث تشدید بیماری به خصوص زنگ در مرحله پرشدن دانه شود. آبیاری با لوله‌های نواری یا تیپ، روشی مناسب برای آبیاری آفتابگردان است (شکل 16).

شکل 16 صفحه 24

تغذیه آفتابگردان

از میان روش‌های مختلف ارزیابی حاصلخیزی خاک، آزمون خاک سریع و دقیق بوده و پایه و اساس توصیه‌های کودی است. در جدول (7) حدود بحرانی عناصر غذایی پرمصرف به کم‌مصرف در خاک ارائه شده است. در مقادیر کمتر از حدود بحرانی ارائه شده، مصرف کود لازم است انجام گیرد. معمولاً به ازای هر تن دانه تولید حدود ۴۰ کیلوگرم نیتروژن، ۵ کیلوگرم فسفات و 30 کیلوگرم پتاسیم و ۵ کیلوگرم گوگرد از خاک برداشت می‌شود (شکل ۱۷).

جدول ۷ صفحه ۲۵

شکل ۱۷ صفحه ۲۵

نیتروژن اصلی‌ترین ماده غذایی برای آفتابگردان است که بر اندازه و تعداد برگ، اندازه و وزن دانه، درصد روغن و عملکرد دانه اثر می‌گذارد. فسفر سبب زودرسی آفتابگردان می‌شود. پتاسیم باعث افزایش استحکام بافت و ساقه شده گیاه را در برابر ورس و بیماری و آفات مقاوم‌تر می‌کند. گوگرد با همراهی نیتروژن سبب توسعه سطح برگی و ارتفاع بوته می‌شود. کمبود این دو عنصر با هم سبب کاهش اندازه و تعداد دانه شده و عملکرد را کاهش می‌دهد.

برای عناصر کم‌مصرف در مقایسه با عناصر پرمصرف آزمون خاک از قابلیت اعتماد کمتری، برخوردار است. از این رو، برای تشخیص پاسخ گیاه به عناصر کم‌مصرف، استفاده از آزمون بافت گیاه نیز ممکن است، نیاز باشد. یکی دیگر از روش‌های ارزیابی حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه استفاده از آزمون گیاه می‌باشد. مقایسه غلظت عناصر با مقادیر بهینه می‌تواند در شناسایی وضعیت تغذیه‌ای عنصر مورد نظر کمک بسیاری نماید. بهترین قسمت برای تعیین وضعیت عناصر غذایی در گیاه آفتابگردان تجزیه برگ‌های پنجم و ششم بالایی گیاه می‌باشد. در جدول 8 حدود بهینه عناصر غذایی در برگ آفتابگردان ارائه شده است (برگ حداقل باید ۴ سانتی‌متر طول داشته باشد تا به عنوان برگ کامل در نظر گرفته شود).

جدول ۸ صفحه ۲۶

علائم کمبود عناصر غذایی

نیتروژن (N): علائم کمبود این عنصر به صورت رشد اولیه ضعیف، رشد سبزینه‌ای ضعیف و در کمبود شدید، زرد شدن برگ‌های پیر و مرگ قسمت نوک آن‌ها می‌باشد (شکل ۱۸). کمبود نیتروژن می‌تواند سبب کاهش عملکرد شود و زیادی آن باعث کاهش درصد روغن می‌شود.

فسفر (P): کمبود فسفر سبب ضعیف شدن ریشه و قسمت هوایی گیاه می‌شود. باریک شدن برگ و رنگ سبز مایل به آبی با لکه‌های ارغوانی یا نکروز نوک برگ‌ها از علائم ظاهری کمبود فسفر است (شکل ۱۸).

پتاسیم (K): کمبود این عنصر به صورت کاهش رشد گیاه، برگ‌های کوچک و ساقه‌های باریک، ظاهر می‌شود. برگ‌ها علائم کمبود رطوبت نشان داده و در کلیه برگ‌ها کلروز بین رگبرگی دیده می‌شود. در کمبود شدید حاشیه برگ‌ها زرد و خشک شده ولی همچنان بر روی ساقه باقی می‌ماند (شکل ۱۸).

شکل ۱۸ صفحه ۲۷

زمان مصرف عناصر غذایی

به طور کلی نیتروژن مورد نیاز آفتابگردان بهتر است در سه زمان مصرف گردد: در آبیاری سوم حدود ۳۰ درصد و بقیه به صورت کود سرک در دو نوبت به مقدار مساوی، یکی بعد از تنک کردن (مرحله ۷ تا ۸ برگی) و بقیه در اواسط فصل رشد در مرحله ستاره سو شدن (تشکیل غنچه)، مصرف گردد (شکل ۱۹). مصرف تمامی کود نیتروژنه قبل از زمان کاشت توصیه نمی‌شود زیرا مقدار زیادی از نیتروژن به دلیل آبیاری سنگین اولیه که برای جوانه‌زنی آفتابگردان مورد نیاز است، هدر می‌رود. کودهای فسفره و پتاسه قبل از کاشت و به صورت نواری یا پاششی مصرف می‌شود. کودهای فسفره در مقادیر توصیه شده در تماس با بذر گیاه‌سوزی ندارد اما گیاهچه‌های آفتابگردان حساس به تماس با پتاسیم هستند. در خاک‌های اسیدی و آهکی مقدار فسفر قابل دسترس کم است.

شکل ۱۹ صفحه ۲۷

مقدار مصرف عناصر غذایی

با توجه به نتایج آزمون خاک مزرعه می‌توان عناصر غذایی و کودی مورد نیاز آفتابگردان را از جدول 9 برآورد کرد. در مواردی که کمبود شدید عناصر کم‌مصرف به ویژه روی وجود داشته باشد، مصرف خاکی و محلول‌پاشی هر دو باید انجام گیرد. محلول‌پاشی با غلظت ۳ تا ۵ در هزار سولفات روی می‌تواند در دو مرحله، یکی در مرحله 6-7 برگی و دیگری قبل از غنچه‌دهی و مصرف خاکی قبل از کاشت به میزان 20-30 کیلوگرم در هکتار می‌باشد.

در خاک‌های دارای کمبود بور که دارای کمتر از 1 میلی‌گرم در کیلوگرم بور هستند، مقدار 10-15 کیلوگرم در هکتار اسیدبوریک به صورت پخش یکنواخت توصیه می‌شود. هرگز بور به صورت نواری استفاده نگردد. چنانچه بیشتر از مقدار مورد نیاز بور مصرف شود برای گیاه ایجاد سمیت خواهد کرد. تأکید می‌شود که فقط در صورت کمبود بور در خاک می‌توان بور (اسیدبوریک) مصرف نمود. در توصیه کودی بور علاوه بر مقدار آن در خاک (به خصوص در خاک‎‌های شور) باید مقدار آن در آب آبیاری نیز مدنظر قرار گیرد، چرا که ممکن است مقدار آن در آب آبیاری کمبود در خاک را جبران نماید.

برای جبران کمبود منگنز، اگرچه مصرف سولفات منگنز به خاک می‌تواند مؤثر واقع شود ولی محلول‌پاشی آن کارایی بیشتری دارد. معمولاً محلول‌پاشی 3-5 در هزار سولفات منگنز در هنگامی که بوته‌ها 4-5 برگ داشته باشند کافی است اما در موارد کمبود شدید منگنز محلول‌پاشی در مراحل بعد ممکن است ضروری باشد.

جدول ۹ صفحه ۲۸

تغذیه آفتابگردان در شرایط دیم

در شرایط دیم مصرف کودهای شیمیایی باید در توازن با مقدار رطوبت موجود باشد. توصیه کودی N30P30 برای مناطق معتدل سرد با بارندگی حدود ۳۵۰ تا ۴۲۰ میلی‌متر مناسب بوده و برای مناطق با بارندگی بیشتر می‌تواند افزایش یابد. در اکثر مناطق دیم مصرف کود پتاسه در صورت کمبود توصیه می‌شود.

برداشت

طول دوره رویش ارقام مختلف 90-115 روز است. در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک پشت طبق‌ها زرد و براکته‌های اطراف آن قهوه‌ای شده و درصد رطوبت دانه حدود 30-35 درصد است (شکل ۲۰). به منظور تسریع خشک شدن شاخ و برگ و طبق از برخی مواد شیمیایی و علف‌کش (پاراکوات و دایکوات) در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک استفاده می‌شود. در این صورت می‌توان حدود 15-20 روز برداشت را تسریع کرد.

شکل ۲۰ صفحه ۲۹

آفتابگردان را می‌توان به صورت مستقیم توسط کمباین در رطوبت ۸ تا ۹ درصد برداشت نمود. در این حالت باید شانه برش کمباین تا حداکثر مقدار ممکن بالا بیاید تا ساقه‌ها از بالاترین قسمت برش خورده و میزان کمی از ساقه‌ها به درون کمباین راه یابند چرا که جداسازی ساقه‌های اضافی بسیار مشکل‌زا خواهد بود. در صورت استفاده از کمباین‌های غلات می‌باید از تجهیزات جانبی (شکل ۲۱) روی شانه برش کمباین استفاده کرد تا انگشتی‌های طبق مانند، مانع از افتادن طبق‌های بریده شده بر روی زمین شوند. چنانچه در شکل مشخص است، با بالا بردن دماغه کمباین به طور خودکار مقداری شیب روی سکوی برش ایجاد می‌شود و مانع خروج طبق‌های گل از پلاتفرم می‌گردند. برداشتن پروانه (پرک) در کمباین‌های غلات و یا استفاده از پروانه‌های تخت به جای انگشتی‌دار نیز توصیه می‌شود. در حالت اخیر حتماً باید بازوهای افقی پروانه، در بالاترین ارتفاع ممکن تنظیم شوند و با سرعت خطی معادل 1-2 سرعت حرکت کمباین از قسمت بالا و جلو به آرامی طبق‌ها را به درون پلاتفرم هدایت نمایند. تنظیمات لازم برای حداقل تلفات دانه در کمباین‌های آفتابگردان طبق جدول 10 است.

شکل ۲۱ صفحه ۳۰

جدول 10 صفحه ۳۰

کنترل خسارت پرندگان

خسارت پرندگان در مزارعی که به صورت پراکنده و در سطوح کم کشت شود قابل توجه است و کشت گسترده در یک منطقه در تعدیل خسارت مؤثر است. جهت فراری دادن و جلوگیری از خسارت پرندگان به محصولات کشاورزی از دستگاه‌های تولید صوت که صدایی مشابه توپ‌های جنگی دارند، استفاده می‌کنند. در این روش پرندگان پس از گذشت مدت زمان کوتاه به صدای فوق عادت کرده و هراسان نمی‌شوند. دستگاه فوق دارای یک کپسول گاز می‌باشد که با آزاد شدن گاز در مدت زمان مشخص و تولید جرقه به طور اتوماتیک تولید صوت می‌کند و نیاز به شارژ مرتب کپسول و مراقبت زیاد دارند. اخیراً دستگاه فراری دهنده خورشیدی نتایج مطلوبی را در کاهش خسارت پرنده نشان داده است (شکل ۲۲).

شکل ۲۲ صفحه ۳۱

کنترل علف‌های هرز

کنترل علف‌های هرز مزرعه آفتابگردان در 7 هفته نخست بعد از کاشت ضروری بوده و شامل عملیات قبل و بعد از کاشت می‌باشد (جدول ۱۱). علف‌کش اختصاصی برای کنترل علف‌های هرز پهن برگ در مرحله بعد از سبز شدن در مزرعه آفتابگردان (به غیر از ارقام آفتابگردان مقاوم به علف‌کش که در ایران رایج نیست) وجود ندارد لذا روش‌های زراعی مانند تناوب و یا کولتیواتور زنی بین ردیف‌های کشت در یک ماه اول بعد از کاشت توصیه می‌شود.

گل جالیز یکی از علف‌های هرز انگل در مزارع آفتابگردان است و در شرایط آلودگی شدید می‌تواند تا ۵۰ درصد کاهش عملکرد را سبب شود. گونه‌هایی از گل جالیز (Orobanche aegyptiaca) و (Orobanche cernua) در مناطق مختلف (کرمانشاه، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، زنجان و قزوین) مشاهده شده است. خسارت گل جالیز به خصوص در مزارع تولید بذر از اهمیت زیادی برخوردار است و در صورت عدم کنترل می‌تواند به توسعه بیشتر آلودگی در کشور منجر شود. کاهش خسارت گل جالیز در کاشت زودهنگام (نیمه اول فروردین) آفتابگردان در مناطق سرد نسبت به تاریخ‌های کاشت دیر گزارش شده است. برخی ادوات مورد استفاده در کنترل علف‌های هرز در شکل ۲۳ و علف‌کش‌های رایج مورد استفاده در مزرعه آفتابگردان در جدول ۱۲ نشان داده شده است.

جدول ۱۱ صفحه ۳۲

شکل ۲۳ صفحه ۳۲

جدول ۱۲ صفحه ۳۳

کنترل بیماری‌ها و آفات در زراعت آفتابگردان

خسارت بیماری‌های آفتابگردان در مقایسه با آفات بیشتر است. مهمترین بیماری‌ها شامل انواع بوته‌میری و پوسیدگی طبق، سفیدک کرکی و زنگ است. آفات مکنده، طوقه‌بر، دانه‌خوار و پرندگان مهمترین آفات در زراعت آفتابگردان هستند. روش‌های مختلفی برای کنترل بیماری‌ها و آفات وجود دارد ولی پیشگیری مناسب‌ترین روش برای کنترل یا کاهش خسارت به محصول می‌باشد. با رعایت برخی از اصول کلی می‌‌توان بروز و شدت بیماری‌ها و آفات در مزرعه آفتابگردان را کاهش داد. برای کنترل با استفاده از سموم شیمیایی لازم است با کارشناسان حفظ نباتات مشورت نمود. برای ممانعت از مرگ حشرات گرده‌افشان و به ویژه زنبور عسل بهتر است سمپاشی‌ها هنگام غروب انجام شود. روش‌های کنترل شیمیایی برای برخی بیماری‌ها و آفات به شرح زیر است.

اصول کلی برای کنترل بیماری‌ها و آفات در مزرعه آفتابگردان

تناوب زراعی با تک لپه‌ای‌ها یا گیاهان غیر میزبان به خصوص در مورد پوسیدگی اسکلروتینیایی (۳-5 سال)

شخم پاییزه و یخ آب زمستانه

کشت ارقام مقاوم

ضدعفونی بذر با سموم قارچ‌کش مانند کاربوکسین تیرام (2 در هزار) یا مانکوزب (1-2 در هزار)

کنترل علف‌های هرز

از بین بردن بوته‌های آلوده و خودرو

رعایت تاریخ کاشت و تراکم مناسب

تغذیه متعادل و اجتناب از مصرف زیاد کود نیتروژنه

اجتناب از پخش کود نپوسیده دامی

استفاده از تله‌های نوری، فرومونی و سطلی و دشمنان طبیعی برای کنترل آفات

سفیدک کرکی آفتابگردان (Downy mildew)

عامل سفیدک کرکی آفتابگردان Plasmopara halstedii می‌باشد. خسارت این بیماری در تاریخ‌های کشت زود در صورتیکه دمای هوا موقع ظهور گیاهچه کم باشد بیشتر خواهد بود. پوشش سفید زیر برگ‌ها، موزائیکی شدة برگ‌ها و کوتوله و عقیم شدن بوته‌ها از علائم بیماری می‌باشد. ضدعفونی بذر با متالاکسیل و مفانوکسام به میزان ۵ گرم در هر کیلوگرم بذر و یا قارچ‌کش‌های حاوی آزوکسی استروبین در کنترل بیماری توصیه شده است.

عکس صفحه ۳۴

زنگ آفتابگردان (Sunflower Rust)

علائم زنگ آفتابگردان با عامل Puccinia helianthi توسعه جوش‌های معمولاً قهوه‌ای روی لپه و برگ‌ها است. کنترل شیمیایی با قارچ‌کش‌های حاوی آزوکسی استروبین در صورتی که قبل از گلدهی شدت بیماری در چهار برگ فوقانی به 1 درصد برسد اقتصادی است.

عکس صفحه ۳۴

لکه برگی آلترناریایی (Alternaria leaf spot)

این بیماری در مناطق گرم و مرطوب شایع است. علائم بیماری به صورت لکه‌های تیره زاویه‌دار روی برگ‌های جوان دیده می‌شود. در صورت نیاز به کنترل شیمیایی لازم است دو تا سه بار سمپاشی با زینب یا مانکوزب به میزان ۲ گرم در لیتر یا کاربندازیم به مقدار 1 گرم در لیتر به فاصله ۱۰ روز قبل یا با ظهور اولین علائم صورت گیرد.

عکس صفحه ۳۴

پوسیدگی رایزوپوسی طبق (Rhizopus Head Rot)

علائم بیماری پوسیدگی طبق آفتابگردان با عامل Rhizopus oryzae به صورت نقاط تیره رنگ و سپس به صورت پوسیدگی نرم در پشت طبق‌های در حال رسیدن ظاهر می‌شود. سپس طبق‌ها چروکیده شده، ظاهری پاره شده پیدا می‌کنند و قبل از موعد می‌رسند. عامل بیماری به صورت توده پنبه‌ای در پشت طبق باعث پوسیدگی طبق می‌شود. در طبق‌های آلوده دانه‌ها کوچک و سیاه شده و کیفیت روغن دانه کاهش می‌یابد. برای کنترل این بیماری لازم است از روش‌های زراعی از جمله اجتناب از صدمه مکانیکی به طبق بعد از گلدهی، کنترل آفات و پرندگان استفاده کرد.

عکس صفحه ۳۵

پوسیدگی ساقه و طبق ناشی از اسکلروتینیا (Sclerotinia stem and head rot)

عامل بیماری پوسیدگی اسکلروتینیایی آفتابگردان Sclerotinia Sclerotiorum به صورت سختینه در خاک یا همراه بذر سال‌ها توان بیماری‌زای خود را حفظ می‌کند. علائم بیماری به ۳ صورت پوسیدگی طوقه، پوسیدگی ساقه میانی و پوسیدگی طبق مشاهده می‌شود. برای کنترل بیماری در مراحل اولیه تیمار بذر با قارچ‌کش‌های مانب، مانکوزب، تیرام، اکسی کلرور مس، بنومیل، وینکلوزولین ایپرودیون و برای کنترل پوسیدگی ساقه و طبق قارچ‌کش‌های کاربندازیم، فولیکور و آلتوکمبی در دو مرحله (شروع ظهور جوانه‌های زایشی و شروع گلدهی) توصیه می‌شود. استفاده از مواد بیولوژیک نظیر Coniothyrium minitans و گونه‌های Trichoderma spp. برای جلوگیری از آلودگی ریشه و طوقه مؤثر است.

عکس صفحه ۳۵

سفیدک پودری (Powdery mildew)

عامل بیماری قارچ Golovinomyces cichoracearum است. این بیماری از زمان گلدهی تا دانه‌بندی ظاهر می‌شود و علائم آن شامل پوشش سفیدرنگ میسلیوم قارچ در سطح فوقانی برگ‌های مسن و پیچیدگی و زرد شدن برگ‌ها است. مصرف پودر گوگرد به مقدار ۲۵ تا ۳۰ کیلو در هکتار، تری دیمورف یا دیفنوکونازول با دوز یک در هزار برای کنترل این بیماری توصیه شده است.

عکس صفحه ۳۵

پوسیدگی زغالی (Charcoal rot)

علائم بیماری پوسیدگی زغالی با عامل Macrophomina phaseolina معمولاً بعد از گلدهی مشاهده می‌شود. در این مرحله ساقه در نزدیکترین سطح خاک به رنگ خاکستری مایل به نقره‌ای درمی‌آید و ریز سختینه‌های سیاه رنگ در بخش آلوده تشکیل می‌شود. بوته‌های آلوده از بین رفته یا زودتر از موعد می‌رسند. تنش خشکی و دمای زیاد سبب توسعه بیماری است. تیمار بذر با فرمولاسیون تریکودرما به مقدار ۴ گرم به ازای هر کیلوگرم بذر، یا پخش فرمولاسیون‌های همراه کمپوست در سطح مزرعه برای کنترل بیماری توصیه شده است.

عکس صفحه ۳۶

شانکر فوماپسیس ساقه (Phomopsis Stem Canker)

عامل بیماری قارچ Diaporthe helianthi است. علائم بیماری شامل برنزه شدن و ایجاد لکه‌های قهوه‌ای با هاله زرد در طول رگبرگ‌های اصلی برگ‌ها، ایجاد لکه‌های بزرگ قهوه‌ای تا سیاه رنگ روی ساقه در اطراف دمبرگ، شکستن ساقه در محل آلودگی در اثر وزش باد و رسیدن پیش از موعد و ورس است. رعایت تناوب زراعی و استفاده از ارقام هیبرید مقاوم به بیماری بهترین راه کنترل بیماری است.

عکس صفحه ۳۶

پوسیدگی فوزاریومی ریشه و ساقه (Fusarium root and stem rot)

علائم بیماری پوسیدگی فوزاریومی شامل زودرسی، قرمز، نارنجی یا بنفش رنگ شدن مغز ریشه و ساقه است. این بیماری معمولاً همراه با بیماری پوستی زغالی و بیشتر در شرایط تنش خشکی (خاک‌های شنی، گرم و خشک) مشاهده می‌شود، لذا رعایت بهداشت مزرعه، اجتناب از وارد شدن تنش خشکی و استفاده از مواد بیولوژیک حاوی تریکودرما برای کنترل آن توصیه می‌شود.

عکس صفحه ۳۶

پژمردگی و پوسیدگی اسکلروتیومی (Sclerotical wilt/ Collar rot)

علائم اولیه بیماری پژمردگی اسکلروتیومی آفتابگردان با عامل Sclerotium rolfsii حدود ۴۰ روز بعد از کشت ظاهر می‌شود. بخش پایین ساقه پوشیده از میسلیوم سفیدرنگ قارچ می‌شود. در صورت شدت آلودگی، گیاه پژمرده شده و می‌میرد. تیمار بذر و خاک با مواد بیولوژیک از جمله گونه‌های تریکودرما قبل از کشت و ضدعفونی بذر با کاپتان یا تیرام به مقدار ۳ گرم در کیلوگرم بذر برای کنترل بیماری توصیه می‌شود.

شکل صفحه 36

آفات آفتابگردان

کرم مفتولی ریشه

این آفت معمولاً در مرحله لاروی به گیاهچه‌های جوان خسارت می‌زند. برای کنترل این آفت ضدعفونی بذر با حشره‌کش تیامتوکسام (کروزر) به مقدار ۱۰ گرم در 1 کیلوگرم بذر، پخش گرانول کلرپیریفوس ۵% گرم به مقدار ۳۰ کیلوگرم در هکتار و سپس کولتیواتور زنی و آبیاری سبک توصیه می‌شود.

کرم‌های طوقه‌بر

این آفات در مرحله لاروی بعد از غروب و روزهای ابری از قسمت‌های مختلف گیاه از جمله طوقه آفتابگردان تغذیه کرده باعث شکستگی و مرگ گیاهچه می‌شوند. برای کنترل شیمیایی استفاده از طعمه مسموم، کلرپیریفوس (گرانول) به مقدار ۲۰ کیلوگرم در هکتار و یا محلول‌پاشی با حشره‌کش‌های تبوفنوزید (SC20%) به مقدار 0/75 لیتر در هکتار و یا دیازینون (EC60%) به مقدار ۲ لیتر در هکتار توصیه شده است.

برگخوار کارادرینا

نسل دوم این آفت از قسمت سبز آفتابگردان تغذیه می‌کند و در طول سال 6-7 نسل دارد. برای کنترل شیمیایی ترجیحاً، تیودیکارب DF80% (لاروین) 1 کیلوگرم در هکتار، دلتامترین EC2.5% (دسیس) 1 لیتر در هکتار فن پروپاترین EC10% (دانیتول) ۲ لیتر در هکتار و یا فن والریت EC20% (سومیسیدین) ۱ لیتر در هکتار مؤثر است.

پروانه دانه‌خوار آفتابگردان

لارو این آفت که 1 تا ۴ نسل در سال دارد در ابتدا از اندام‌های زایشی و سپس از دانه‌ها تغذیه می‌کند. حشره‌کش‌های بیولوژیک نظیر Bt و شیمیایی مانند تری کلروفن SP80% به مقدار 1-2 کیلوگرم در هکتار، کلرپیریفوس EC40.8% به مقدار ۲ لیتر در هکتار یا زولون EC35% به مقدار ۳ لیتر در هکتار در دو نوبت یکی همزمان با تشکیل طبق گل و دیگری ۱۰ روز بعد از سمپاشی اول در کنترل آفت مؤثر است. از فرمون جنسی برای جلب پروانه می‌توان استفاده کرد.

بال ریشک‌داران (تریپس‌ها و زنجره‌ها)

تغذیه تریپس‌ها و زنجره‌ها در مرحله گیاهچه باعث پیچیدگی برگ‌ها و کندی رشد می‌شوند. به کارگیری تله آبی و یا حشره‌کش‌های آبامکتین EC1.8% (0/6 در هزار) اسپینوساد SC24% (0/25 در هزار)، مونتو SC10% (0/5 در هزار) و فلونیکامید WG50% (0/25 در هزار) برای کنترل آفت توصیه می‌شود.

سوسک‌های گرده‌خوار

دو گونه از سوسک‌های گرده خوار سیاه و بور بسته به منطقه در اوایل فصل بهار (فروردین ماه) در مراحل غنچه‌دهی و گلدهی از گرده گل‌ها و یا از جوانه‌های گل تغذیه کرده، باروری و دانه‌بندی را مختل می‌کنند. این حشره یک نسل در سال دارد. برای کنترل، باید از سموم کم خطر برای زنبور عسل و حشرات گرده‌افشان مانند فوزالون (2/5 لیتر در هکتار) در اوایل گلدهی و در هنگام غروب یا صبح زود استفاده کرد.

پرندگان

پرندگان در مرحله پایان گلدهی و شروع دانه‌بندی باعث خسارت به مزرعه آفتابگردان می‌شوند. برای کنترل روش‌های زراعی مانند یکنواختی تاریخ کاشت در منطقه، کشت وسیع و توزیع پراکندگی آفت و روش‌های مکانیکی مانند استفاده از نخ‌ها و طناب‌های رنگی و وسایل تولید صدا توصیه می‌شود.

منبع