ویژگیهای محل احداث گلخانه
1- مسطح بودن زمین گلخانه
زمین مورد نظر برای احداث گلخانه باید مسطح باشد. احداث گلخانه در زمین شیبدار سبب بروز مشکلاتی در احداث و نگهداری گلخانه و نیز عدم کنترل مناسب عوامل محیطی آن خواهد شد. مثلاً احداث گلخانه در زمینی صاف، ولی شیبدار باعث میشود که گرما در قسمتی از گلخانه، که در ارتفاع بالاتری قرار دارد، متمرکز گردد و هوای سرد در قسمتی که در ارتفاع پائینتر قرار دارد، جمع شود و بدین ترتیب شیب حرارتی در داخل گلخانه ایجاد میشود.
2- داشتن زهکش مناسب
زمینی که گلخانه در آن احداث میشود باید از زهکشی مناسب برخوردار باشد؛ به خصوص در گلخانههایی که کشت محصول بر روی بستر خاک گلخانه انجام میشود. بالا بودن سطح آب زیرزمینی و خیس بودن خاک به علت نداشتن زهکش مناسب، باعث رشد ضعیف ریشه، سطحی شدن ریشهها، کاهش جذب مواد غذایی، کندی رشد گیاه و افزایش برخی بیماریهای قارچی مانند بوته میری (پیتیوم-Pytium) در سبزهای گلخانهای میشود. در این زمینه میتوان به گلخانههای شهر بندر انزلی اشاره کرد که در بعضی مناطق سطح آب زیرزمینی فقط 30 سانتیمتر پائینتر از سطح خاک است و حتی در برخی موارد به علت بارندگی، سطح خاک گلخانه خیس میشود. احداث گلخانه در این زمینها توصیه نمیشود و شاید بتوان یکی از مهمترین دلایل عدم موفقیت گلخانههای سبزی و صیفی و موز در این مناطق را نداشتن زهکش مناسب در گلخانهها دانست. از جمله راهکارهای رفع این مشکل، خاکریزی کف گلخانه به ارتفاع 30 سانتیمتر و بیشتر، یا کشت گیاهان در داخل گلدان متناسب با حجم ریشه گیاه (گلدان با حجم 10-15 لیتر برای پرورش گوجهفرنگی گلخانهای) است. در این حالت، نبودن زهکش در گلخانه تأثیری بر روی رشد گیاه نخواهد داشت.
3- داشتن آب با کیفیت و کمیت مناسب
منبع آب مورد استفاده و کمیت و کیفیت آن، از اهمیت زیادی در انتخاب محل احداث گلخانه برخوردار است و عدم توجه به این موضوع ممکن است در آینده سبب بروز مشکلات متعددی گردد. آب مورد نیاز گلخانه میتواند از چاه، آب شهری، رودخانه و چشمه تأمین شود. آب چشمه و رودخانه معمولاً آلوده به عوامل بیماریزا هستند و ممکن است نیاز به ضدعفونی با کلر داشته باشند. آب شهر نیز گران بوده و ممکن است حاوی فلوراید و کلر باشد؛ بنابراین آب چاه بهترین گزینه خواهد بود. اما قبل از احداث گلخانه، کیفیت آب زمین انتخاب شده باید آزمایش شود و در صورت نداشتن مشکل خاص، اقدام به احداث گلخانه نمود. برای درک بهتر میتوان به گلخانه منطقه خمام در شهر رشت، اشاره کرد؛ آب مورد استفاده در این گلخانه، حاوی مقدار زیادی آهن نامحلول است که پس از مدتی در اثر آبپاشی بر روی شاخ و برگ گیاهان آپارتمانی، به علت رسوب آهن نامحلول بر روی سطح برگها، رنگ آنها شبیه به آهن زنگ زده شده و از بازار پسندی این محصول به شدت کاسته میشود. در صورتی که آزمایش آب قبل از احداث گلخانه انجام میگرفت، از احداث گلخانه در این زمین خودداری، یا راهکار دیگری قبل از بروز مشکل ارائه میشد.
4- وجود امکانات اولیه زیربنایی
امکانات زیربنایی از قبیل راه، برق و در صورت امکان گاز و تلفن باید در محل مورد نظر برای احداث گلخانه وجود داشته باشد. نوع سوخت مورد استفاده برای گلخانه، نقش مهمی در میزان هزینه و احتمال خطر سرمازدگی دارد. گلخانههایی که از لولههای گاز دورند مجبور به استفاده از سایر منابع انرژی (گازوئیل یا نفت) به جای گاز هستند که هم گرانتر از گاز است و هم سبب افزایش آلودگیهای زیستمحیطی میشوند. در حالی که گاز به عنوان ارزانترین و پاکترین منبع انرژی به شمار میرود. در مناطق سردسیر مانند شهرکرد، استفاده از گازوئیل هزینه بیشتری را بر گلخانهدار تحمیل میکند و حتی در برخی از شبها به علت سرمای شدید، احتمال یخ زدن مخزن گازوئیل نیز وجود دارد که سبب سرمازدگی گلخانه و ایجاد خسارت جبرانناپذیر بر گلخانه میشود، افزودن بلورهای نفتالین به مخزن گازوئیل موجب کاهش نقطه انجماد آن میگردد. در زمستان سال ۱۳۸۳، تعدادی از گلخانههای استان چهارمحال و بختیاری به علت یخ زدن گازوئیل و خاموشی سیستم گرمایی، دچار خسارت شدید شدند.
وجود ژنراتور برق اضطراری برای گلخانهها ضروری است تا قطع برق، به خصوص در فصل زمستان، سبب خاموش شدن سیستم گرمایی گلخانه نگردد.
5- نزدیکی به شهر و مراکز فروش
بهتر است گلخانه در زمین های کشاورزی احداث شود، که امکان دسترسی به شهر برای تأمین تجهزات، نهاده ها و وسایل مورد نیاز گلخانه و نیز فروش محصول با هزینه کمتر فراهم باشد (البته قیمت زمین نیز باید در نظر گرفته شود).
6- جهت گلخانه
در تعیین جهت احداث گلخانه، دو عامل نور و شدت باد منطقه باید مورد توجه قرار گیرد؛ اگر منطقه بادخیز نباشد، جهت گلخانه از نظر کاهش سایهاندازی و برخورداری از حداکثر شدت نور خورشید، حائز اهمیت است؛ زیرا اسکلت گلخانه سایهای را بر روی گیاهان داخل گلخانه ایجاد میکند که اندازه سایهها به زاویه تابش نور خورشید و فصل سال بستگی دارد.
گلخانههای تک واحدی در عرضهای پائینتر از ۴۰ درجه، در جهت شمالی- جنوبی و در عرضهای بالاتر از ۴۰ درجه، در جهت شرقی- غربی احداث میشوند؛ زیرا در این جهتها، زاویه تابش نور خورشید و میزان انتقال نور به داخل گلخانه بیشتر است. با احداث گلخانه در جهت مناسب، میتوان در فصل زمستان (که شدت نور از اهمیت بیشتری برخوردار است)، درصد انتقال نور به داخل گلخانه را افزایش داد. گلخانههای به همپیوسته در تمام عرضهای جغرافیایی، در جهت شمالی- جنوبی احداث میشوند تا بتوانند اثر سایه را در قسمت شمالی گلخانه کاهش دهند.
تأثیر تعیین جهت مناسب گلخانه با توجه به عرض جغرافیایی منطقه، بر کاهش سایهاندازی و برخورداری از حداکثر نور، در جدول ۲ نشان داده شده است.
جهت گلخانه | وسط تابستان | وسط زمستان |
شمالی-جنوبی | 64% | 48% |
شرقی-غربی | 66% | 78% |
اگر منطقه بادخیز باشد، جهت باد غالب در تعیین جهت گلخانه اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا وزش باد شدید در منطقه و احداث گلخانه در جهت نامناسب، می تواند سبب بروز خسارات مکانیکی جبران ناپذیری به اسکلت گلخانه گردد. همچنین باد در زمستان، موجب افزایش اتلاف گرمای گلخانه شده و در تابستان، خنک کردن گلخانه را تحت تأثیر قرار میدهد. لذا در این مناطق، گلخانه ها به نحوی احداث می شوند که جهت گلخانه در جهت باد غالب منطقه باشد دیواره انتهایی گلخانه رو به باد باشد تا باد از روی گلخانه به راحتی عبور کند؛ به عبارت دیگر، امتداد گلخانه در امتداد باد غالب باشد؛ در این حالت، کمبود نور احتمالی را می توان با روشن نمودن چند لامپ فلورسنت جبران نمود؛ مثلا در مناطق جنوب شرقی ایران (سیستان و بلوچستان و کرمان)، که شدت نور زیاد است ولی بادهای شدید می وزد، گلخانه باید در جهت باد احداث شود.
مراحل احداث گلخانه
1- تهیه نقشه گلخانه:
با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه و نوع محصول، میانگین ده ساله حداقل دما در سردترین شب سال، گرمترین روز سال، بارندگی، تعداد روزهای آفتابی و ابری، میانگین تعداد روزهای یخبندان، میانگین حداکثر سرعت باد، میانگین حداکثر بارش برف در یکبار و جهت باد غالب منطقه، از جمله آمارهای هواشناسی هستند که باید در تهیه نقشه گلخانه، میزان استحکام آن، تعیین قدرت سیستم گرمایی و خنککننده و جهت گلخانه مد نظر قرار گیرند. هر نوع سهلانگاری در این زمینه میتواند در آینده سبب بروز مشکلات و خسارات جبران ناپذیری گردد.
2- انتخاب زمین مناسب:
در این مرحله، ویژگیهای مربوط به انتخاب زمین باید مد نظر قرار گیرد.
3- تعیین جهت احداث گلخانه:
احداث گلخانه در جهت مناسب، برای تأمین نور در نیمه دوم سال (در مناطقی که شدت نور کم است)، یا جلوگیری از خسارات مکانیکی بادهای شدید و غالب منطقه از اهمیت خاصی برخوردار است.
4- تسطیح زمین
زمین گلخانه باید مسطح باشد؛ زیرا داشتن شیب زیاد سبب بروز شیب گرمایی در داخل گلخانه میشود. در صورت نیاز به وجود شیب، میتوان حداکثر شیب 1% را برای گلخانه ایجاد نمود؛ وجود این شیب برای حرکت بهتر آب و محلول غذایی در طول گلخانه و نیز جمع آوری آب باران و برف و جریان یافتن آن بر روی ناودان گلخانههای به هم پیوسته مفید است.
5- گونیا کردن زمین گلخانه
هدف از گونیا کردن زمین آن است که زمین گلخانه به صورت یک مستطیل درآید و چهار گوشه آن، که در حقیقت محل نصب پایههای اول و آخر گلخانه است، دقیقاً مشخص شود.
6- تعیین محلهای نصب پایه و حفر گودال
محل نصب پایهها با توجه به نقشه گلخانه و فاصله پایهها از یکدیگر مشخص میشود. فاصله دو کمان اول و آخر گلخانه، کمتر از فاصله سایر پایهها از یکدیگر است؛ زیرا فشاری که در اثر باد به دو پایه اول و آخر گلخانه وارد میشود، بیشتر از فشاری است که به سایر پایهها وارد میگردد، فاصله دو کمان اول و آخر را 2 متر و فاصله سایر پایهها از یکدیگر را، 2/5 متر در نظر میگیرند و برای نصب پایهها، گودالهایی به عمق ۵۰-۷۵ و قطر ۵۰ سانتیمتر حفر میشود.
جهت کسب اطلاعات در مورد اسکلت و سازه گلخانه پست زیر را مطالعه نمائید.
7- نصب پایه
پایههای نصب شده باید کاملاً در یک راستا و هم ارتفاع باشند؛ در غیر این صورت در زمان نصب کمانها بر روی پایه، مشکل همتراز نشدن کمانها (که بر روی پایهها قرار میگیرند) پیش میآید.
8- نصب کمانها بر روی پایه
مهمترین نکته در نصب کمانها، تراز بودن آنها با یکدیگر است؛ به نحوی که با یکدیگر اختلاف ارتفاع نداشته باشند. در صورت تراز نبودن كمانها با یکدیگر، مشکلاتی در پلاستیککشی گلخانه به وجود میآید که به نوبه خود، مسائل دیگری را به همراه خواهد داشت. بهتر است پلاستیککشی گلخانه به صورت طولی انجام شود تا هر واحد از گلخانه فقط با یک قطعه پلاستیک پوشانده شود؛ اما در صورتی که پلاستیککشی طولی ممکن نباشد میتوان پلاستیککشی را به صورت عرضی انجام داد. در این حالت، قطعات پلاستیک با مقداری همپوشانی به صورت عرضی در کنار هم قرار گرفته و سقف گلخانه را میپوشانند. در صورت عدم همپوشانی کامل پلاستیکها بر روی یکدیگر، بین دولایه پلاستیک، فاصله عمودی ایجاد میشود که سبب اتلاف گرما از طریق این درزها و نیز پاره شدن پلاستیکها در اثر نفوذ باد در بین دو لایه پلاستیک میگردد؛ همچنین به علت تراز نبودن کمانها و وجود پستی و بلندی بر روی سقف گلخانه، در بخشهایی از سقف گلخانه، آب باران و برف جمع شده که نمیتواند به طرفین گلخانه یا ناودانها حرکت کند و در نتیجه، کیسههای آب بر روی سقف گلخانه (به سمت داخل گلخانه) تشکیل میشود.
9- نصب لولههای مهارکننده طولی و عرضی
پس از نصب کمانها بر روی پایه، برای متصل نمودن کمانها به یکدیگر و تشکیل اسکلتی یکپارچه و متصل و به منظور افزایش قدرت آن در برایر نیروها و فشارهای مکانیکی، از لولههای مهار کننده طولی استفاده میشود. این لولهها به اندازه طول گلخانه بوده و همه کمانها را به یکدیگر متصل میکنند.
دو لوله مهار کننده طولی در طرفین گلخانه و یکی نیز زیر تاج گلخانه (زیر سقف گلخانه) نصب میشوند؛ همچنین بین دو کمان اول و دو کمان آخر دو لوله مهار کننده اضافی در طرفین گلخانه نصب میشوند؛ زیرا نیروی فشار وارده به کمان اول و آخر بیشتر است؛ بنابراین با نصب لولههای مهار کننده اضافی بین دو کمان اول و دو کمان آخر، مقاومت در برابر نیروی وارده افزایش مییابد و آن را به سایر کمانها هدایت میکند. ضمناً برای استحکام بیشتر هر کمان در برابر فشارهای عمودی وارد بر آن (فشار بار محصول و برف)، و به منظور جلوگیری از شکسته شدن کمان، لولهای به صورت وتر، دو طرف هر کمان را به یکدیگر متصل میکند و تعدادی لوله نیز از روی وتر به وسط و کنارههای هر کمان متصل میشود که به آنها شمع گفته میشود. شمع و وتر مقاومت هر کمان را در برابر فشار بار محصول و برف و باران افزایش میدهند.
10- نصب پنجرههای سقفی و جانبی برای تهویه طبیعی گلخانه
در دو طرف دیواره طولی گلخانه پنجرههای جانبی نصب میشوند و معمولاً به صورت غلطان (رول) هستند تا در صورت عدم نیاز، با پلاستیک پوشانده شوند. پنجرههای سقفی نیز برای خارج شدن هوای گرم زیر سقف گلخانه، لازماند؛ این پنجرهها را میتوان به صورت رول یا بال کبوتری، باز و بسته نمود که هم به صورت برقی و هم دستی امکانپذیر است.
11- مفتول کشی سقف گلخانه
برای قرار دادن پلاستیک بر روی سطح کمان، مفتولکشی انجام میشود؛ در غیر این صورت، پلاستیکها محکم به سقف گلخانه نمیچسبند. مفتولها از جنس گالوانیزه و نمره 2.5 هستند و مفتولکشی به صورت طولی از قسمت تاج گلخانه شروع و به طرفین ختم میشود؛ فاصله بین مفتولها در قسمت تاج (که شیب کم است)، 15-10 سانتیمتر است و با گسترش آن به سمت طرفین گلخانه (که شیب بیشتری دارد)، فاصله بین مفتولها از یکدیگر افزایش مییابد. مفتولها به کمانهای اول و آخر بسته و با یک دستگاه مفتولکش، محکم کشیده میشوند. در مواردی نیز میتوان به جای مفتول، از تور سیمی بر روی سقف گلخانه استفاده نمود و سپس پلاستیک را بر روی آن پهن کرد.
12- نصب درهای ورود و خروج
در ورودی گلخانه دقیقاً زیر تاج آن نصب میشود. توصیه میشود درها به صورت کشویی و از جنس آلومینیم ساخته شوند. برای پوشش درهای ورودی گلخانه، بهتر است از پوششهای سخت، مانند پلیکربنات، استفاده شود، زیرا احتمال پارگی پلاستیک به علت برخورد باد به آن و عبور و مرور مکرر افراد و تجهیزات وجود دارد. بهتر است قبل از ورود به گلخانه، ابتدا وارد اتاقک اوليه و سپس به بخش اصلی گلخانه وارد شد؛ به عبارت دیگر برای ورود به گلخانه از دو در اوليه و ثانویه عبور کرد. این کار باعث جلوگیری از خروج گرمای گلخانه، به علت باز و بسته شدن مکرر در آن، میشود و نیز از ورود حشرات به گلخانه از طریق در ورودی، تا حد زیادی جلوگیری میکند.
13- پلاستیککشی
لایههای پلاستیک باید محکم روی سازه کشیده و چفت شوند تا در برابر وزش باد صدمه نبینند. پلاستیککشی باید با سرعت انجام شود؛ زیرا ممکن است شرایط آب و هوایی به نحوی تغییر کند که برای پلاستیککشی مناسب نباشد. در گلخانههای با پوشش پلیاتیلنی، جنس پلاستیک باید نرم و یک تکه باشد تا از نفوذ آب و سرما به داخل گلخانه جلوگیری نماید؛ چون پلاستیک در اثر سرما منقبض و کشیده و در اثر گرما، منبسط و شل میشود. در هنگام پلاستیککشی در روزهای سرد، باید آن را محکم کشید و در روزهای گرم، با دمای 27 درجه سانتیگراد، باید به اندازه 8-5 سانتیمتر در یک طرف، از سرتاسر طول گلخانه (با عرض 6.1 متر)، پلاستیک را آزاد گذاشت (کمتر کشیده شود) تا در هوای سرد (در اثر انقباض) پاره نشود؛ اگر در هوای گرم، پلاستیک محکم کشیده شود، در هوای سرد زمستان، پوشش پلاستیکی در نقطه اتصال به گیرهها پاره خواهد شد و در صورتی که در هوای سرد، پلاستیک محکم کشیده نشود، سبب شل شدن بیش از حد پلاستیک در هوای گرم میشود.
اگر عرض پلاستیک کوچکتر از طول قوس گلخانه باشد، نمیتوان پلاستیک را به صورت طولی و یک تکه بر روی گلخانه نصب کرد؛ در این صورت پلاستیککشی به صورت عرضی و تکه تکه انجام میشود؛ مثلاً گلخانهای که طول آن 54 متر و طول قوس آن گلخانه 14 متر است و پلاستیک مورد استفاده با عرض 8 متر باشد، پلاستیککشی به صورت عرضی صورت میگیرد و این گلخانه نیاز به 8 قطعه پلاستیک با عرض 8 متر دارد که هر تکه با تکه قبلی یک متر همپوشانی دارد؛ در این حالت باید کاملاً دقت نمود تا پلاستیکها محکم بر روی اسکلت گلخانه نصب شوند و در محل همپوشانی پلاستیکها بر روی یکدیگر، هیچ فاصله یا شکافی وجود نداشته باشد؛ زیرا باعث اتلاف گرما و یا پاره شدن پلاستیک در اثر وزش باد میگردد. معمولاً برای سفت کردن پلاستیک از یک اهرم استفاده میشود. در زمانی که باد شدیدی میوزد، استفاده از این اهرم برای کشیدن پلاستیک و جلوگیری از پاره شدن آن بسیار مفید است. در صورتی که پلاستیک به طور مناسب و صحیح نصب شده باشد، دیگر نیازی به استفاده از تسمههای لاستیکی برای محکم نگه داشتن پلاستیک به اسکلت گلخانه نخواهد بود. توصیه میشود به جای استفاده از پلیاتیلن برای دهانه ابتدایی و انتهایی گلخانه، از ورقههای پلاستیکی سخت، مانند پلیکربنات استفاده شود، چون مقاومت آنها در برابر باد بیشتر است.