جهت مطالعه بیشتر پیرامون مطالب زیر، آن را دنبال کنید ...
برنج یکی از غلات مهم و ارزشمند بوده که محصول آن، علاوه بر این که یکی از مواد غذایی مردم سراسر جهان است، غذای اصلی بیش از یک‌سوم جمعیت واقع در مناطق گرم و مرطوب جهان مثل آسیای جنوب‌شرقی را تشکیل می‌دهد.
برنج، هر چند از نظر تجارت جهانی و سطح زیر کاشت قابل مقایسه با گندم نیست، ولیکن از نظر موارد مصرف و تولید کل، کاملاً قابل مقایسه است. آمار نشان می‌دهد که عملکرد برنج به طور متوسط دو برابر عملکرد گندم است.
منشأ و تاریخچه
به طور کلی منشأ برنج را آسیای جنوب‌شرقی می‌دانند. هرچند که در مورد محل دقیق آن در این منطقه، اختلاف نظر است. احتمال می‌دهند که منشأ اولیه‌ی برنج، به احتمال قوی هند و منشأ ثانویه‌ی آن چین یا میانمار (برمه) بوده باشد. برنج در این سه ناحیه و به طور کلی آسیای جنوب‌شرقی، سابقه‌ی کاشت بسیار طولانی (از 5-3 هزار سال قبل از میلاد) دارد و انواع وحشی آن نیز در این نواحی به وفور دیده می‌شود.
برنج، بعدها از آسیا به آفریقا (نیجریه، مصر، مراکش) و اروپا (اسپانیا) راه می‌یابد. از اسپانیا به سایر کشورهای اروپایی به خصوص ایتالیا که امروزه یکی از کشورهای مهم تولید کننده‌ی برنج این قاره می‌باشد، برده می‌شود.
در سال 1685 برای اولین بار زراعت برنج در آمریکا معمول گردید و به سرعت بر سطح زیر کشت و به خصوص راندمان تولید آن افزوده شد.
زراعت برنج در ایران سابقه طولانی دارد و به زمان هخامنشیان می‌رسد. امروزه برنج بالغ بر 20 استان کشور کاشته می‌شود، هر چند 85 درصد برنج مورد مصرف از سه استان گیلان، مازندران و گلستان تأمین می‌گردد.
خصوصیات گیاه‌شناختی برنج
برنج از جنس اوریزا و دارای گونه‌های متعددی است. ریشه‌ی برنج افشان و تقریباً سطحی است (بیش از 85 درصد ریشه، در عمق 30-25 سانتی‌متری خاک قرار دارد). ساقه‌ی آن بند بند و تو خالی به طول متوسط 130-50 سانتی‌متر است ولی گاهی در بعضی از ارقام و گونه‌ها به بیش از 2/5 متر هم می‌رسد. تعداد بندها یا گره در ساقه و به تبع آن تعداد برگ‌ها بیشتر از گندم است. به نحوی که در ارقام زودرس به 15-14 عدد و در ارقام دیررس به 20-18 عدد می‌رسد. برگ‌های برنج صاف، براق، سبز روشن و بدون پیچ و تاب است. گل‌آذین خوشه سنبله (پانیکول) که در هر موضع سه گل وجود دارد ولیکن بیش از یک عدد از آنها تبدیل به دانه نمی‌گردد. گل‌ها همانند گندم، دارای پوشه و پوشینه است. این اجزای روی دانه، حتی بعد از برداشت باقی می‌مانند که در این حالت به آنها شلتوک می‌گویند. گل برنج هر چند به طور کلی همانند گندم است اما دارای شش پرچم است. میوه‌ی برنج، گندمه نام دارد. برنج گیاهی است خودگشن و درصد دگرگشنی آن خیلی کم است. وزن هزار دانه برنج برحسب نوع ارقام آن 30-20 گرم می‌باشد.
ارقام برنج
ارقام مورد کاشت در ایران را به دو دسته‌ی کلی می‌توان تقسیم کرد که عبارت‌اند از : برنج‌های بومی و برنج‌های اصلاح شده.
برنج‌های بومی
برنج بومی ایران را از جنبه‌های مختلف مثل وزن هزار دانه، طول دانه، نسبت طول دانه به قطر آن و نیز مشخصات زراعی و گیاه‌شناسی به گروه‌های متعدد تقسیم‌بندی می‌نمایند. برنج‌های بومی ایران را بر اساس خصوصیات گیاهی و زراعی به 3 گروه عمده‌ی زیر تقسیم می‌کنند:
برنج‌های گروه صدری
برنج‌های این گروه، از بهترین برنج‌های ایران و جهان است. طعم و بوی بسیار خوش، با دانه‌های طویل و نازک و قابلیت پخت عالی، برنج‌های صدری را بازارپسند نموده است. بعضی از انواع این گروه، ریشک‌دار و بعضی بدون ریشک، اغلب پابلند و دیررس و به طور کلی نسبت به شرایط نامساعد محیطی و آفات و امراض و نیز، ورس حساس‌اند. از انواع برنج‌های صدری، می‌توان به اسامی تجاری زیر اشاره نمود:
صدری دم (ریشک) سیاه، دم زرد، دم سرخ و دم سفید، صدری امیری، اربابی، معمولی، میرزا عنبربو و موسی‌طارم.
برنج‌های گروه چمپا
برنج‌های این گروه، از نظر طول دانه کوتاه‌تر از گروه صدری و از نظر قطر، قطورتر از آن‌اند. مقاومت آنها نسبت به عوامل نامساعد محیطی و آفات و بیماری‌ها بیشتر است و دارای عملکرد بالاتری هستند. ولیکن بازارپسندی و ارزش تجاری این گروه کمتر از صدری است. از این گروه برنج‌های چمپای رسمی، چمپای سیاه و سفید، سرخ چمپا، اکوله، شاهک، چمپای نازک، چمپای کوتاه، گرم چمپا و سرد چمپا را می‌توان نام برد.
برنج‌های گروه گِرده
این برنج دارای دانه‌های گرده‌اند. در این گروه طول دانه کمتر از 2 برابر عرض آن است و بازارپسندی خوبی ندارد. ولیکن از نظر عملکرد، مقاومت در برابر عوامل نامساعد بسیار مناسب‌اند. از برنج‌های این گروه، می‌توان به گرده‌ی لاهیجان، لنگرود، لنجان، مولایی، خوزستان، شیراز و کلات اشاره نمود.
برنج‌های اصلاح شده
هرچند برنج‌های بومی دارای کیفیت بسیار عالی‌اند، ولی در مجموع عملکرد پایینی دارند و جوابگوی نیاز جامعه به برنج نخواهند بود. بر همین اساس از چند دهه گذشته، نسبت به ایجاد ارقام پرمحصول از طریق دورگیری بین ارقام داخلی و خارجی در ایستگاه‌های بررسی برنج گیلان، مازندران و خوزستان اقدام شده است. حاصل این تلاش، معرفی چندین رقم پر محصول است که عبارت‌اند از آمل 1، آمل 2، آمل 3، هراز، گیل 1، گیل 2، گیل 3، گیل 4 و اهواز 1.
عملکرد این ارقام بسیار بالاست. مثلاً رقم هراز در بعضی از مناطق مازندران و گرگان، عملکردی بیش از 10 تن داشته است، البته طعم، عطر و قابلیت پخت این ارقام، با ارقام بومی قابل مقایسه نیست. کوتاه‌تر بودن طول دوره‌ی رشد این ارقام و خاصیت کودپذیری آنها نیز قابل توجه است.
عوامل مؤثر در رشد و نمو برنج
برنج، محصول مناطق گرم استوایی تا مناطق نیمه‌گرمسیری و معتدل است. امروزه این محصول از 35 درجه‌ی عرض جنوبی تا 45 درجه‌ی عرض شمالی و تا ارتفاع 3000 متری از سطح دریا کاشته می‌شود. ولیکن عملکرد و کیفیت مطلوب در محدوده‌ی شرایط خاصی حاصل می‌شود که به آن می‌پردازیم.
حرارت
اصولاً کاشت برنج در مناطقی مقرون به صرفه است که متوسط درجه‌ی حرارت در طول دوره‌ی رشد این محصول از 20 درجه‌ی سانتی‌گراد کمتر نباشد.
| مراحل رشد | درجه حرارت (سانتی‌گراد) | ||
| حداقل | مطلوب | حداکثر | |
| جوانه زدن | 10-12 | 25-30 | 35 |
| پنجه‌زنی | 16 | 20 | 32-34 |
| ظهور خوشه و گل‌دهی | 20-21 | 28 | - |
| رسیدن دانه | 15 | 19 | 38-40 |
درجه‌ی حرارت بیش از 40 درجه‌ی سانتی‌گراد بر تولید این محصول اثر منفی دارد. مجموع حرارت مورد نیاز برنج بر حسب طول دوره‌ی رشد و نمو ارقام، مختلف و مطابق جدول زیر است. در مناطقی که حرارت در طول سال کمتر از 15-14 درجه‌ی سانتی‌گراد نباشد، می‌توان 2 مرتبه در سال برنج‌کاری نمود. این موضوع غیر از روش راتون است. زیرا در راتون محصول نوبت دوم از باز رویش محصول چیده شده در نوبت اول حاصل می‌شود.
| نوع رقم | مقدار کل نیاز حرارتی از کاشت تا برداشت برحسب درجه-روز |
| خیلی زودرس | 2000 تا 2100 |
| زودرس تا متوسط‌رس | 2400 تا 3500 |
| دیررس | 3500 تا 4500 |
نور
یکی از عوامل مهم در باروری برنج، نور است و شدت آن در گل‌انگیزی از عوامل اصلی است. برنج به دلیل آن که گیاهی روز کوتاه است، برای تولید اقتصادی به طول مدت روشنایی 12-10 ساعت نیاز دارد. نور ضعیف، سبب کُندی جذب نیتروژن، کاهش رشد و توسعه‌ی ریشه و ضعیف، نازک و طویل شدن ساقه و کم‌رنگ شدن رنگ برگ‌ها می‌شود.
آب
آب یکی دیگر از عوامل مهم رشد و نمو برنج به شمار می‌رود، چون این گیاه برای ساختن یک واحد ماده‌ی خشک، احتیاج به 600 تا 700 واحد آب دارد. مقدار آب لازم از زمان کاشت تا برداشت نسبت به واریته‌های مختلف و اقلیم‌های متفاوت، بین 9 تا 25 هزار مترمکعب در هر هکتار می‌باشد. در زراعت برنج علاوه بر مقدار و کیفیت آب دمای آن هم بسیار مهم است. بهترین درجه حرارت آب 20 تا 30 درجه‌ی سانتی‌گراد است. هیچ‌گاه درجه حرارت آب نباید کمتر از از 13 تا 14 و بیشتر از 40 درجه‌ی سانتی‌گراد باشد. آب‌های خیلی گرم و خیلی سرد برای رشد برنج مضر هستند.
رطوبت نسبی
محیط در زندگی این گیاه به خصوص در زمان گل‌دهی بسیار مؤثر است. مناسب‌ترین رطوبت نسبی هوا برای گل‌دهی حدود 70 تا 80 درصد است. گل‌دهی این گیاه در رطوبت‌های بیشتر از 95 درصد یا کمتر از 40 درصد متوقف می‌شود.
خاک
برنج معمولاً در خاک‌هایی که بافت تشکیل دهنده آنها حدود 40 تا 60 درصد رس همراه با مواد آلی پوسیده و کاملاً حاصلخیز باشند بهترین محصول را تولید می‌نمایند. به طور کلی بهترین خاک‌ها اراضی لیمونی رسی است. در زمین‌های شنی هنگام می‌توان نسبت به کاشت برنج اقدام نمود که اولاً آب کافی و فراوان وجود داشته باشد، ثانیاً از کودهای حیوانی و شیمیایی و همچنین گیاهانی که به عنوان کود سبز کاشته می‌شوند، به اندازه کافی استفاده شود تا بتوان محصولی خوب برداشت نمود. بهترین pH برای برنج بین 5/5 تا 6/5 است. EC آستانه برای زراعت برنج حدود 3 دسی‌زیمنس بر متر است و اگر مقدار شوری خاک به 3/8 و 5 دسی‌زیمنس بر متر برسد به ترتیب 10 و 20 درصد عملکرد کاهش می‌یابد. حساسیت برنج در مرحله جوانه‌زنی و گل‌دهی بسیار زیاد است، مثلاً اگر EC مزرعه در مرحله جوانه‌زنی به 3/6 دسی‌زیمنس بر متر برسد بیش از 50 درصد افت عملکرد حاصل می‌شود.
باد
بادهای ملایم برای کشت برنج بسیار مفید و بادهای سرد و گرم، بسیار زیان‌آور است. بادهای شدید در موقع رسیدن باعث ریزش دانه می‌گردد.
تناوب زراعی
قرار دادن برنج در تناوب زراعی هر منطقه از کارهای مهمی است که هر شالیکار باید در نظر بگیرد. اجرای صحیح تناوب، در کمیت و کیفیت محصول مؤثر خواهد بود.
هرچند برنج نسبت به خود حساسیت زیادی ندارد و شکل قطعات و شرایط یا رسم و سنت منطقه باعث کشت ممتد آن می‌شود، ولیکن کاشت پشت سر هم و طولانی آن در یک زمین باعث کاهش عملکرد، افزایش علف‌های هرز و موارد دیگری می‌شود که اجرای تناوب را ضروری می‌سازد. تناوب‌های معمول در زراعت برنج در چند منطقه عبارتند از:
مازندران: برنج، برنج، آیش، پنبه
برنج، برنج، برنج، شبدر، پنبه
اصفهان: گندم، شبدر، برنج، آیش
گندم، شبدر، برنج، خربزه
گیلان: برنج، برنج، برنج، کود سبز
منبع: کتاب تولید محصولات زراعی، شاخه آموزش فنی و حرفه‌ای، رشته امور زراعی و باغی، صفحه 28