از آنجایی که درختان میوه عمر نسبتاً زیادی دارند و چندین سال زمین را اشغال و در آن رشد و نمو می‌نمایند، می‌توان به تفاوت عمده‌ای که بین احداث باغ میوه و ایجاد یک مزرعه زراعی و کشت و کار آن وجود دارد، پی برد. بنابراین در موقع احداث باغ و کشت نهال لازم است تمام جوانب کار دقیقاً در نظر گرفته شود تا در آینده مشکلی ایجاد نشود. از آنجایی که کاشت نهال آخرین اقدام پس از یک سری کارهای مقدماتی است، کوچک‌ترین بی‌توجهی در موقع انتخاب و تهیه زمین و یا انتخاب نوع درخت و نحوه کشت صحیح آن، سبب ضرر و زیان فراوانی در آینده می‌شود که جبران آن به آسانی امکان‌پذیر نمی‌باشد. بنابراین قبل از هر تصمیمی در مورد احداث باغ و کشت نهال باید اطلاعات کامل را به دست آورد.
عوامل مؤثر در احداث باغ
عوامل اساسی که هنگام احداث باغ باید به آنها توجه نمود دو دسته‌اند که عبارت‌اند از:
1- عوامل ثابت: به عواملی گفته می‌شود که باغ‌دار فقط یک بار فرصت تصمیم‌گیری در مورد آنها را دارد و در تمام مدت باغ‌داری با آنها سر و کار خواهد داشت، مانند: آب و هوا، محل باغ، نوع خاک، نوع درخت میوه و رقم آن، فاصله کاشت درختان و...
2- عوامل غیر ثابت: این عوامل در طول دوره رشد درخت پیش می آیند. مانند مدیریتهای بعد از کاشت، بیماری درختان، تربيت و هرس درختان، محافظت در برابر شرایط نامساعد محیطی و ... در احداث یک باغ جدید در حالت ممکن است رخ بدهد. در حالت اول، محصول ویژهای مورد نظر است که برای کشت آن باید زمین و شرایط آب و هوایی مناسب را پیدا کنیم. در حالت دوم که بیشتر همگانی است، زمین و نوع آب و هوا در اختیار ماست و ما باید درختانی را که با آن زمین و منطقه سازش داشته باشند انتخاب کرده و کشت کنیم.
عوامل محیطی
به طور کلی آب و هوا در تعیین اینکه آیا یک گونه خاص می‌تواند به طور موفقیت‌آمیزی در یک ناحیه ویژه پرورش یابد، اهمیت بسزایی دارد. واکنش درختان میوه به عوامل محیطی، به دلیل چند ساله بودن و نحوه رشد و باروری آنها، تا حدودی با سایر گیاهان متفاوت است. از آنجا که درختان میوه مختلف نیازهای محیطی خاص خود را دارند و همچنین پس از بالغ شدن، از نظر اندازه، حجم زیادی را پیدا می‌کنند و باید با فواصل نسبتاً زیادی از یکدیگر کشت شوند، تغییر دادن عوامل تشکیل دهنده محیط رشد به جهت مناسب کردن آنها برای گیاهان کشت شده، اغلب بسیار دشوار است. در نتیجه باید کوشش شود تا محیط کشت این گیاهان از ابتدا به شکل مناسب تهیه گردد.
مهم‌ترین عوامل محیطی که باید در زمان احداث باغ به آنها توجه شود:
- درجه حرارت حداقل زمستان در طول فصل رشد
- درجه حرارت حداکثر در طول فصل رشد
- سرماهای دیررس بهاره
- سرماهای زودرس پاییزه
- اخذ گواهی سلامت و بهداشت نهال
- شدت نور
- مقدار بارندگی سالیانه
از مهم‌ترین عوامل محیطی که در نحوه رشد و میزان محصول یک درخت تأثیر می‌گذارند می‌توان به عوامل زیر اشاره کرد:
الف) موقعیت محل
انتخاب درست محل یکی از نکات مهم در احداث باغ می‌باشد. عوامل مکانی نامناسب می‌توانند موجب کاهش طول عمر مفید باغ، کاهش محصول درختان و افزایش هزینه‌های نگهداری محصول شوند و برعکس، عوامل مناسب مکانی می‌توانند به میزان زیادی محصول را افزایش یا خطر آسیب‌دیدگی از بیماری‌ها را کاهش دهند.
عوامل مؤثر در انتخاب محل:
- تعیین نیاز سرمایی درخت مورد نظر در منطقه
- بررسی حداقل دمای زمستان
- تعداد روزهای بعد از یخبندان
- تأمین نیاز حرارتی
- دما و نور مناسب در فصل رشد
ب) دما
همانند سایر گیاهان، درختان میوه برای رشد و تولید محصول، نیازمند یک دامنه گرمایی و دمای مناسب ویژه خود هستند. افزون بر این، دما در زندگی درختان میوه اثرات دیگری نیز دارد. از آن جمله، درختان میوه خزان‌دار باید در طول زمستان، به تعداد ساعت‌های معین، دمایی کمتر از ۷ درجه سانتیگراد دریافت کنند تا در فصل بهار، از حالت استراحت بیرون آمده و آغاز به رشد کنند. این امر یکی از مهم‌ترین عوامل محدود کننده برای انتخاب مناطق کشت درختان میوه مختلف می‌باشد، بدین معنی که اگر سرمای لازم تأمین نگردد، در بیشتر موارد جوانه‌های گل در بهار شکوفه نمی‌دهند و محصولی به دست نخواهد آمد.
پ) تأمین آب و کیفیت آن
در بعضی مناطق نیاز آبی درختان میوه، عمدتاً توسط نزولات آسمانی (برف و باران) تأمین می‌گردد. به دلیل کمبود آب، در کشور ما تهیه آن احتیاج به سرمایه نسبتاً زیادی دارد که باید پیش از شروع به احداث باغ در نظر گرفته و تأمین شود. علاوه بر مقدار و قیمت آب، کیفیت آن نیز اهمیت زیادی دارد، زیرا آبیاری مداوم یک خاک خوب با آب سنگین و یا شور، به تدریج زمین را شور و نامناسب می‌سازد. درختان جوان، به خصوص درختانی که به تازگی کشت شده‌اند، به خشکی حساس هستند و در مراحل بحرانی نیاز بیشتری به آبیاری دارند.
ت) تگرگ
اگر چه ممکن است بارش تگرگ در یک ناحیه خیلی محدود رخ دهد، ولی می‌تواند صدمات قابل توجهی را در برخی مناطق وارد نماید. در چنین محل‌هایی تولید میوه‌های با کیفیت، بدون ابزار مناسب برای محافظت در برابر تگرگ، خطرپذیری زیادی را می‌طلبد. بدین منظور می‌توان از توری های محافظت از تگرگ استفاده نمود.
ث) نور
طول روز، در کمتر و یا بیشتر کردن زمان دریافت نور در هر روز مؤثر می‌باشد. برخلاف طول روز، شدت نور در رشد و باروری درختان بسیار مؤثر است. تغییر دادن شدت نور در سطح باغ، کاری غیرعملی است و تنها راه نوررسانی کافی به درون درخت، دادن شکل و تراکم مناسب به شاخ‌ساره آن است. از اثرهای بسیار مهم نور در درختان میوه، ایجاد رنگ در میوه‌هاست. برای مثال در میوه‌های سیب، اگر شدت نور (به ویژه در دو تا سه ماه آخر فصل رشد) کافی نباشد تولید رنگ سرخ دچار اختلال می‌گردد و به این دلیل پیشنهاد شده است در مناطقی که پاییزی ابری یا مه‌آلود دارند، به جای سیب‌های سرخ، انواع زرد و سبز آن کشت گردد. روزهای آفتابی اثر سودمندی روی کیفیت درونی و بیرونی میوه دارد (گوشت محکم، قند زیاد و طعم مناسب). علاوه بر آن باعث گرم کردن خاک، سوخت و ساز مناسب (ارتباط مناسب بین منبع تولید مواد غذایی و محل مصرف، میزان قند میوه)، تجمع رنگدانه‌های زرد در میوه، تجزیه کلروفیل، تشکیل رنگ قرمز سطحی میوه‌ها (سنتز آنتوسیانین)، توسعه جوانه‌های گل و سایر موارد می‌شود.
ج ) ارتفاع
با افزایش ارتفاع، درجه حرارت هوا کاهش می‌یابد، آب و هوا شکننده‌تر می‌شود و فصل رشد کوتاه‌تر می‌گردد. اندازه میوه‌ها با افزایش ارتفاع کاهش می‌یابد. اما به طور معمول کیفیت درونی، رنگ‌دهی و استحکام و حفظ کیفیت میوه افزایش می‌یابد. میوه‌های تولید شده در ارتفاعات معمولاً به خاطر افزایش تابش اشعه ماوراءبنفش، رنگ روشن‌تری دارند. به طور معمول به ازای افزایش ۳۰ متر ارتفاع، رسیدگی میوه یک روز به تأخیر می‌افتد.
چ) شیب
در مکان‌های شیب‌دار و تپه‌ها، حتی تفاوت‌های جزئی در جهت شیب، به طور چشم‌گیری زمان آفتاب‌دهی را تغییر می‌دهد. شیب‌های ملایم رو به جنوب، به طور طبیعی مناسب تشخیص داده می‌شود. شیب‌های رو به جنوب تقریباً دو برابر شیب‌های رو به شمال شرق که در سایه هستند، نور دریافت می‌کنند. با این وجود همیشه یک مکان رو به جنوب برای برخی گونه‌ها و ارقام میوه مناسب نیست. افزایش زود هنگام درجه حرارت، سبب شکفتن زود هنگام جوانه و پیدایش زود هنگام گل می‌شود. این گونه جوانه‌ها یا گل‌ها در بیشتر موارد با یخ‌زدگی صدمه می‌بینند. هوای سرد، سنگین‌تر از هوای گرم است. لذا به سطح زمین می‌آید و به سمت پایین شیب و پایین‌ترین قسمت جاهای مرتفع جریان می‌یابد. بنابراین باغ نباید در مناطقی از قبیل پایین یا ته دره‌ها که هوای سرد در آنها جمع می‌شود، احداث گردد.
ح) باد
نوسانات و شدت باد نیز در باغ‌های میوه مهم است.
اثرات منفی بادهای غالب:
- افزایش میزان تبخیر و تعرق
- شبنم کمتری بر جا می‌ماند.
- ایجاد اشکال در پرواز حشرات
- خراشیدگی و زخمی شدن میوه‌ها
- افزایش ریزش قبل از برداشت میوه
- شکستگی درختان در شرایط طوفانی
محافظت مؤثرتر در برابر باد، با کاشت بادشکن حاصل می‌شود.
خ) خاک
گیاهان برای تولید محصول سالم و قابل اطمینان به ویژه در خشکسالی یا بارندگی فراوان، نیازمند خاک‌هایی با تهویه و قابلیت نگهداری زیاد و با عمق کافی با قابلیت نفوذ ریشه مناسب و حاوی موجودات زنده فراوان هستند. بیشتر درختان میوه به بافت خاک حساسیت زیادی نشان می‌دهند و اگر خاک دارای عمق و زهکشی کافی و از pH مناسبی نیز برخوردار باشد، به خوبی در آن رشد کرده و محصول کافی می‌دهند. در بررسی خاک، به منظور احداث باغ، نکاتی که از اولویت برخوردار هستند، در درجه اول عمق خاک، در درجه دوم عمق سطح آب زیرزمینی و در درجه سوم میزان نمک‌های محلول (شوری خاک) است. کمبود مواد معدنی و آلی را می‌توان با افزودن مواد مورد نیاز (کودهای آلی و شیمیایی) به خاک جبران کرد.
کاشت روی شیب‌های تند
حفره کاشت (بانکت): ایجاد حفره ساده‌ترین و رایج‌ترین روش کاشت است. گیاه در جلوی حفره قرار می‌گیرد و حوضچه‌ای در داخل ایجاد می‌شود که آب را حفظ می‌کند و گیاه را در مقابل مقدار معینی از فرسایش یا لغزش خاک محافظت می‌کند. در این روش یک آبراهه، برای خروج آب اضافی (سرریز) ایجاد کرده تا از شسته شدن حفره (خاکریز) حتی با سنگین‌ترین باران‌ها جلوگیری شود.
تراس‌بندی: روشی است که به کمک آن، می‌توان در اراضی شیب‌دار کشت و کار نمود. عرض تراس‌ها بسته به شیب زمین بین 2 تا 5 متر و بلندی دیواره تراس 80 سانتیمتر و اختلاف سطح بین تراس‌ها، 50 تا 100 سانتیمتر بوده است. شیب تراس را باید به گونه‌ای تنظیم کرد که به سمت تپه باشد به صورتی که آب در خاک زهکشی شود. همچنین باید در انتهای تراس، جویی به منظور زهکشی ایجاد کرد که آب اضافی را خارج نموده و مانع خرابی و فرسایش خاک شود.
سیستم‌های کاشت
یکی از راه‌های رسیدن به حداکثر محصول در واحد سطح افزایش تعداد درختان در واحد سطح می‌باشد ولی در این حالت باید مراقب نوررسانی به تمام قسمت‌های مختلف گیاه بود، زیرا درخت در محلی گل و میوه می‌دهد که آن محل در طی روز ساعاتی در معرض نور خورشید قرار بگیرد. بنابراین تراکم درخت در واحد سطح باید دارای حدی باشد که تمامی قسمت‌های گیاه در طی روز در معرض نور خورشید قرار بگیرد. در مناطق مختلف کشور شدت تابش، مقدار تابش و کیفیت تابش متفاوت است، بنابراین باید از روش‌های کاشتی استفاده نمود که تمامی قسمت‌های درختان میوه از نور کافی برای تولید گل و میوه برخوردار شوند. حال با توجه به نوع منطقه و جهت تابش نور خورشید، درختان باید به صورت ردیفی کشت شوند. معمولاً بهترین جهت ردیف‌ها در بیشتر مناطق کشور شرقی-غربی است تا اولاً بتوانند از نور بیشتری بهره ببرند و ثانیاً امکان رفت و آمد کارگران و وسایل موتوری فراهم گردد.
برای انتخاب یک روش کاشت باید سه نکته اساسی را در نظر بگیریم
- درختان به نحوی کاشته شوند که هوا در باغ به راحتی جریان یابد و هوای سرد از باغ خارج شده و درختان سرمازده نشوند.
- استفاده از ماشین آلات کشاورزی در عملیات داشت و برداشت امکان‌پذیر باشد. پس خیابان‌های باغ باید طوری طرح‌ریزی شوند که ضمن امکان استفاده از حداکثر زمین، دسترسی به قطعات برای انجام خدمات فصلی و جمع‌آوری محصول به آسانی میسر باشد.
- سطح بیشتری از درختان در معرض نور خورشید قرار بگیرند تا میوه‌دهی و کیفیت میوه آنها بالاتر رفته و شیوع بیماری کاهش یابد.
انواع روش‌های کاشت درختان میوه‌ها
روش مربعی: در روش مربعی فاصله درختان روی ردیف‌ها با فاصله بین ردیف‌ها برابر است به طوری که هر چهار درخت روی رئوس یک مربع قرار می‌گیرند. بنابراین در باغ، علاوه بر ردیف‌های شمالی-جنوبی، ردیف‌های شرقی-غربی نیز وجود خواهد داشت. در این روش اگر در هنگام کاشت فاصله مناسب رعایت شده باشد، درختان در حداکثر رشد، قسمت اعظم سطح باغ را می‌پوشانند و بین آنها فاصله کمی برای عبور و مرور کارگران و ماشین‌آلات باقی می‌ماند. در این روش در صبح و بعد از ظهر درختان مجاور، روی هم سایه می‌اندازند و به همین دلیل، این روش هر چند برای نقاط گرمسیری که دارای نور بیشتری هستند قابل قبول است، اما برای نقاط سردسیر شمالی که شدت نور کمتری دارند، مناسب نیست.
دلایل استفاده نکردن از روش مربعی در مناطق معتدله:
- عدم استفاده بهینه از نور
- هدر رفتن سطح زیادی از باغ
برای تعیین تعداد نهال مورد نیاز در یک هکتار به راحتی می‌توان با حاصل‌ضرب فاصله درختان در روی ردیف در فاصله بین ردیف‌ها، مساحت مورد نیاز برای یک درخت برحسب مترمربع محاسبه کرد. حال با تقسیم ده هزار مترمربع (یک هکتار) بر عدد حاصل تعداد درختان لازم در یک هکتار محاسبه می‌شود.
روش شش وجهی: در مناطقی با عرض جغرافیایی پایین مانند خوزستان و جنوب ایران، شدت نور خورشید زیاد بوده، در نتیجه با تراکم بالا (تعداد درخت در مترمربع) می‌توان اقدام به کشت نموده و محصول بیشتری را در واحد سطح برداشت نمود. در این مناطق با توجه به اینکه شدت نور بالاست، نور می‌تواند به تمامی قسمت‌های درختان نفوذ نموده و همه قسمت‌های درخت قادر به تولید میوه باشد. اگر درختان نزدیک‌تر از فاصله لازم کشت شوند در روش شش وجهی سایه‌اندازی درختان بر روی همدیگر نسبتاً زیاد بوده بنابراین این روش چندان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. هدف از این روش بالا بردن تراکم است و درختان دایمی بوده و حذف نمی‌شوند.
در روش مثلثی که لوزی و شش گوش هم خوانده می‌شود هر 3 درخت روی رئوس یک مثلث (به طور معمول متساوی‌الاضلاع و گاهی متساوی‌الساقین) که جهت قاعده آن شرقی-غربی است و در لوزی هر چهار درخت روی رئوس یک لوزی کشت می‌شوند. این روش از نظر سایه‌اندازی مانند روش مربعی است و تفاوت‌های آن با روش مربعی این است که اولاً در این روش ردیف‌های شمالی-جنوبی وجود ندارد و ثانیاً با رعایت فواصل مساوی در این روش حدود ۱۶ درصد بیش از روش مربعی در واحد سطح، درخت کاشته می‌شود.
روش پرچینی یا دیواره سبز: این روش برای درختان خاصی که توانایی حرکت دارند (درختان رونده) انجام می‌شود. برای ایجاد پرچین یا دیواره سبز می‌توان از گیاهانی مانند انواع تمشک‌ها، بری‌ها که معمولاً ارتفاع کمی داشته و حداکثر تا 2 متر رشد می‌نمایند، علاوه بر ایجاد پرچین و دیواره با استفاده از این گیاهان می‌توان از تولید محصول آنها نیز استفاده کرد.
روش کاشت دو ردیفه: یک روش کشت متراکم است که در این روش فاصله دو ردیف درختان از همدیگر بین 0.5 تا 1 متر و فاصله درختان بر روی ردیف‌ها 1 تا 1.5 متر می‌باشد، در این روش برای تأسیس باغ‌های متراکم، معمولاً از پایه‌های پاکوتاه استفاده می‌شود.
چند ردیفه یا داربستی: در این روش برای افزایش تعداد درخت در واحد سطح از سه ردیف کنار هم نیز استفاده می‌شود. فاصله بین ردیف فقط در حدی خواهد بود که دو کارگر بتوانند از کنار هم رد شوند. فاصله بین ردیف سوم تا سه ردیف کناری در حدود دو متر در نظر گرفته می‌شود، تا عملیات داشت و برداشت به صورت نیمه مکانیزه قابل انجام باشد. در بعضی از درختان میوه نظیر ارقام سیب، انگور و ... این روش برای افزایش تعداد درخت در واحد سطح انجام می‌شود. عیب این روش تبدیل کشت مکانیزه به کشت نیمه‌مکانیزه می‌باشد.
سیستم کاشت روی خطوط تراز: از این روش کاشت برای احداث باغ در شیب‌ها استفاده می‌شود،
توجه!
- در شیب‌ها چند نکته باید مورد توجه قرار گیرد. هر چه به طرف شیب بالاتر می‌رویم هوا گرم‌تر می‌شود، چون هوای سرد در زیر قرار گرفته است.
- هوای سرد می‌تواند باعث سرمازدگی شود، برای جلوگیری از این مشکل و مقابله با واژگونی حرارتی باید درختان میوه حداقل 15 متر باکف دره فاصله داشته باشند.
- کشت درختان میوه در حریم جنگل‌ها نباید انجام شود. حداقل فاصله باغ با جنگل باید 25 متر باشد.
شیب‌های رو به جنوب در مقایسه با شیب‌های رو به شمال در بهار زودتر گرم شده و باعث گل‌دهی زود هنگام درختان می‌شود که این می‌تواند خطر سرمازدگی بهاره را به خصوص در مورد درختان زود گل‌ده، افزایش دهد و لذا توصیه می‌شود در مناطقی که دارای آب و هوای متغیر در اوایل بهار می‌باشند برای جلوگیری از سرمازدگی بهاره از کاشت درختان زود گل مانند بادام و زردآلو در شیب‌های رو به جنوب پرهیز شود و این درختان بهتر است در شیب‌های شمالی کشت شوند. کاشت درختان در زمین‌های شیب‌دار معمولاً بر روی خطوط تراز یا هم ارتفاع انجام می‌شود. برای کاشت درختان میوه بر روی خطوط تراز (کنتور) معمولاً توسط دستگاه‌های ارتفاع‌یاب مانند تئودولیت، خط تراز اول را بر روی زمین پیاده می‌کنند. این خط معمولاً صاف نبوده و به صورت منحنی است. سپس خط تراز دوم را با توجه به ابعاد کاشت از خط تراز اول فاصله گرفته و بر روی زمین پیاده می‌نمائیم این خطوط تراز همان ردیف‌های کشت درختان میوه می‌باشند. سپس ردیف‌های بعدی را نیز پیاده نموده تا در نهایت کل زمین دارای خطوط تراز شوند. گاهی وقت‌ها بین دو خط تراز به واسطه شیب متغیر زمین خیلی دور می‌شود، که در این حالت باید یک خط تراز فرعی نیز در بین آنها رسم کرد.
برای کاشت درختان در شیب اول، از مرتفع‌ترین قسمت شروع به کشت می‌نمائیم و اولین درخت در مرتفع‌ترین قسمت و با نصف فاصله کاشت از انتهای زمین کشت شده. سپس دومین درخت با فاصله بین درخت تعیین شده، بر روی خط تراز کشت شده و تا انتهای خط تراز این عمل را ادامه می‌دهیم. بعد از آن به خط تراز پایین‌تر رفته و عمل کاشت تا آخرین نقطه خطوط تراز ادامه می‌یابد.
عمليات تسطیح و کاشت درختان در اراضی شیب‌دار به طور کلی کار پرهزینه‌ای بوده و تا حد امکان باید از کشت در این مناطق خودداری نمود. ولی در صورت اجبار می‌توان از روش تراس‌بندی در مناطقی که دارای شیب زیاد و خاک فقیر می‌باشد، استفاده نمود. در این روش با استفاده از ادوات و ماشین‌های سنگینی نظیر بولدوزر و لودر اقدام به خاک‌برداری بر روی خطوط تراز و با عرض حداقل یک ماشین می‌نمایند و در قسمت‌هایی که شیب زیاد بوده و امکان ریزش خاک وجود دارد به ناچار باید اقدام به ایجاد دیواره‌ای از جنس سنگ و مصالح ساختمانی نمود. البته در بعضی مواقع که میزان ریزش زیاد نباشد می‌توان در لبه تراس‌ها از گیاهان پوششی نظیر مَرغ استفاده نمود.
منبع: کتاب تولید و پرورش درختان میوه و زینتی، رشته کشاورزی، شاخه فنی و حرفه‌ای، انتشارات سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، 1398