عملکرد بالا و کیفیت مطلوب محصول در واحد سطح، از مزایای تولید محصولات گلخانه‌ای از جمله طالبی است.
طالبی یکی از مهم‌ترین گیاهان جالیزی است که با دارا بودن ارقام و توده‌های بسیار متنوع، دامنه گسترش زیادی داشته است. این میوه در بین ایرانیان از مقبولیت بالایی برخوردار بوده و تولید آن در ایران دارای جایگاه ویژه‌ای است.
گیاه شناسی
طالبی از خانواده گیاهی Cucurbitaceae و بومی مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری آفریقاست.
مرکز تنوع آن در آسیا و از دریای مدیترانه تا آسیای شرقی است.
این گیاه یک‌ساله علفی، دارای ساقه‌های رونده و پوشیده از کرک به طول 2/5 تا 3 متر و قطر حدوداً 2 سانتی‌متر است.
رشد طالبی نامحدود بوده و به‌طور مداوم شاخه فرعی تولید می‌کند.
سیستم ریشه‌ای آن از ریشه اصلی با ریشه‌های محوری تشکیل شده است که به اعماق خاک فرو می‌رود.
برگ‌های طالبی بزرگ و به شکل‌های مختلف قلبی و پنجه‌ای همراه با کرک‌های فراوان توسط دمبرگی طویل به‌صورت متناوب روی ساقه قرار دارد.
از محور برخی برگ‌های طالبی نیز پیچک‌های ساده و بدون منشعب خارج می‌شود.
طالبی، گیاهی یک پایه بوده و دارای 3 نوع گل است: گل‌های نر، ماده و هرمافرودیت (کامل).
گل‌ها زرد رنگ بوده و در محور برگ تشکیل می‌شود.
در بوته‌های طالبی، ابتدا گل‌های نر ظاهر می‌شود و تعداد آن‌ها بیشتر از گل‌های ماده است.
عمر مفید گل‌های نر حدود یک روز است. گل‌های نر به صورت دسته‌های چندتایی و گل‌های ماده، تکی و منفرد هستند که معمولاً روی ساقه اصلی دیده نمی‌شوند.
همه گل‌های ماده تبدیل به میوه نمی‌شوند؛ به‌طوری که از بین 20 تا 30 گل ماده، تنها 4 تا 5 گل تبدیل به میوه می‌شود.
میوه طالبی از نظر گیاه شناسی سته است که جزو بزرگ‌ترین میوه‌ها محسوب می‌شود. وزن هزاردانه طالبی 30 گرم است و قوه نامیه آن در شرایط عادی تا 5 سال حفظ می‌گردد.
آب‌وهوا برای طالبی
همانطور که گفته شد طالبی بومی مناطق گرمسیر است.
پس طبیعتاً یک محصول فصل گرم است.
این محصول معمولاً آب و هوای گرم و خشک با نور فراوان ترجیح می‌دهد.
هوای ابری و بارانی در زمان رسیدن این میوه باعث می‌شود طعم مطلوب و کیفیت لازم را پیدا نکند که این موضوع در کشت گلخانه‌ای مشکل جدی محسوب نمی‌شود.
از طرفی طالبی به یخبندان بسیار حساس است و همین اهمیت کشت گلخانه‌ای آن را خاطر نشان می‌کند.
دوره رشد طالبی نسبتاً طولانی است و بسته به رقم، منطقه و شرایط آب و هوایی حدود 85 تا 120 روز طول می‌کشد.
در طول دوره رشد طالبی، شب‌های خنک و روزهای گرم موجب شیرین‌تر شدن آن می‌شود.
خاک طالبی
خاک‌هایی با بافت لومی و متوسط که دارای مواد آلی مناسب باشند، برای کشت طالبی مناسب هستند.
این گیاه خاک‌های کمی اسیدی را ترجیح می‌دهد.
بنابراین اگر pH خاک بیش از 7 باشد، رشد بوته طالبی کاهش و برگ‌ها زرد رنگ می‌شوند.
برای رشد بهینه این گیاه، دمای خاک نباید کمتر از 10 و بیش از 25 درجه سانتی‌گراد باشد.
به طور کلی دمای بهینه خاک برای رشد طالبی 18 تا 20 درجه سانتی‌گراد است.
ارقام طالبی
در ایران ارقام طالبی شامل سمسوری، تیل‌سبز، تیل طرق، آبهینه تربت جام و طالبی ساوه است که به صورت بومی کشت‌وکار می‌شوند.
بعضی ارقام مانند تاشکندی، جباری، خاتونی، گرگاب، شاه‌آبادی، جعفرآبادی، خاقانی، قصری، گرمساری، صابونی، سوسکی، بلخی، زرد ایوانکی، شفیع‌آبادی، شیرازی و زابلی نیز ارقام محلی مورد کشت در ایران هستند.
از ارقام خارجی هم می‌توان به Ananas، Honey Dew، Minoo، Casaba، Galia و Rasan اشاره نمود.
کشت طالبی در گلخانه
قبل از کاشت طالبی باید زمین مورد نظر را شخم عمیق زد.
کشت در فضای باز اغلب از طریق کشت مستقیم (بذر) انجام می‌گیرد، اما در گلخانه نشاکاری مرسوم است، هر چند می‌توان این گیاه را به صورت مستقیم نیز در گلخانه کشت کرد.
مقدار بذر مورد نیاز برای کشت طالبی حدود 2 تا 4 کیلوگرم در هکتار است.
در صورت نشاکاری، در نظر گرفتن 10 درصد بذر بیشتر جهت واکاری ضروری است.
کشت طالبی در فضای باز باید در فصول گرم سال انجام گیرد که معمولاً در بهار و بعد از رفع سرمای بهاره کشت می‌گردد.
اما در مناطق جنوب کشور در مهر و آبان کشت شده و محصول در اسفند و فروردین آماده برداشت است.
کشت در گلخانه به‌دلیل کنترل شرایط، چندان تابع فصول سال نیست.
برای کشت طالبی، سیستم‌های کاشت مختلفی مانند جوی‌وپشته‌ای و کپه‌ای وجود دارد و انتخاب نوع کشت آن بستگی به امکانات و تقاضای محل، سیستم آبیاری و نوع خاک دارد.
البته این نوع سیستم‌های کشت بیشتر در کشت فضای باز مطرح هستند؛ چرا که در گلخانه با توجه به اینکه سیستم آبیاری قطره‌ای است، نیازی به ایجاد جوی‌وپشته نیست.
ضمن اینکه چون بوته‌ها به‌وسیله بند به سمت بالا هدایت می‌شوند، فاصله کمتری بین بوته‌ها و ردیف‌ها لحاظ می‌شود.
در کشت طالبی معمولاً فاصله ردیف‌ها را 80 تا 100 سانتی‌متر و فاصله بوته‌ها را در حدود 40 سانتی‌متر در نظر می‌گیرند.
طی تحقیقاتی اعلام شده که در تراکم کاشت 2 تا 4 بوته در مترمربع، میوه طالبی عملکرد خوبی دارد.
تغذیه بوته طالبی:
میزان کود مصرفی برای پرورش طالبی بستگی به شرایط خاک دارد، اما به طور کلی حدود 100 کیلوگرم کود نیتروژن (در سه مرحله)، 100 کیلوگرم کود فسفر و همچنین 100 کیلوگرم پتاسیم در هر هکتار لازم است.
کودهای حاوی فسفر و پتاسیم را باید حداقل از کاشت استفاده کرد و کودهای حاوی نیتروژن را یک‌سوم قبل از کاشت، یک‌سوم بعد از تنک کردن و یک‌سوم در زمان آغاز میوه‌دهی مصرف نمود.
کاربرد تنظیم‌کننده‌های رشد مانند اترل نیز در گل‌دهی، عملکرد و کیفیت محصول اثر مطلوبی دارد.
آبیاری طالبی:
در کشت فضای باز نیاز آبی طالبی معمولاً بالاست و به‌همین جهت استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار جهت صرفه‌جویی در مصرف آب ضروری است.
یکی از روش‌های مؤثر در افزایش کارایی مصرف آب، استفاده از مالچ است که در کنترل علف‌هرز هم مؤثر است؛ ضمن اینکه تقویت بنیه، زودرسی و افزایش کیفیت در طالبی از طریق مالچ‌کشی نیز امکان‌پذیر است.
در تمامی ارقام طالبی از تشکیل میوه تا برداشت باید آبیاری منظم و با دور آبیاری 4 تا 9 روز انجام گیرد.
بروز بی نظمی در آبیاری موجب ایجاد عوارض فیزیولوژیکی مانند ترک خوردن پوست میوه می‌گردد.
در کشت گلخانه‌ای به‌دلیل کنترل شرایط دمایی و استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای، می‌توان با استفاده از مصرف آب کمتر، میوه بیشتری تولید نمود.
هرس بوته طالبی:
تراکم بهینه و هرس مناسب شاخه در پرورش گلخانه‌ای طالبی از اهمیت بالایی برخوردار است.
از دلایل هرس در شرایط گلخانه‌ای، تسهیل نفوذ نور، تحریک گرده‌افشانی و همچنین تأثیر بر تعداد میوه در هر بوته و عملکرد نهایی است.
بوته‌های طالبی گلخانه‌ای را می‌توان به‌صورت تک یا دوشاخه هرس کرد.
هرس متداول طالبی گلخانه‌ای، به‌صورت تک‌شاخه است؛ به‌این‌صورت که همه شاخه‌های فرعی تولیدشده تا نهمین گره حذف شده و در شاخه‌های فرعی بالای گره نهم، به دو گره و یک گل ماده اجازه رشد داده می‌شود و این روند تا انتهای فصل ادامه می‌یابد.
به‌طور کلی هرس در طالبی به‌این‌صورت است که ابتدا برگ‌های لپه‌ای را جدا کرده و سپس تا برگ ششم بوته، جوانه جانبی و گل‌ها حذف شده تا بوته قوی‌تر شود.
بهتر است هرس در دو مرحله انجام گیرد تا به بوته شوک وارد نشود.
محلول‌پاشی کودهای حاوی اسیدآمینه (از جمله کود ماکی کمپلکس) پس از هر بار هرس، در افزایش مقاوت گیاه مؤثر است. هم‌زمان با هرس اولیه، بستن بوته به نخ‌های محکم، جهت هدایت بوته به سمت بالا نیز انجام می‌گیرد.
نوع هرس در طالبی بسته به رقم، کمی متفاوت است؛ مثلاً در ارقام ریزمیوه، هم‌زمان روی شاخه‌های فرعی باید اجازه تشکیل یک میوه روی شاخه را داده و بعد از تشکیل هر میوه، شاخه را از دو برگ بعد از میوه سربرداری کرد.
در ارقامی که میوه‌های متوسطی دارند، پس از تشکیل چهار میوه، از چهار شاخه فرعی اول، سربرداری و اجازه تشکیل میوه روی شاخه فرعی بعدی داده نمی‌شود.
بعد از اینکه این چهار میوه به وزنی حدود نیم کیلوگرم رسیدند، باید به تشکیل چهار میوه دیگر اقدام کرد.
در ارقام درشت میوه، تنها به دو میوه باید اجازه رشد داد و پس از آن‌که این دو به وزنی حدود یک کیلوگرم رسیدند، مجدد دو میوه دیگر اجازه رشد دارند و پس از آن میوه‌های سری آخر رشد می‌کنند.
با این تفاسیر در ارقام ریزمیوه حدود 12 تا 16 میوه، ارقام متوسط‌میوه 7 تا 8 میوه و در درشت‌میوه‌ها حدود 4 تا 6 میوه طالبی در هر بوته اجازه رشد دارند.
میوه‌های حاصل از بوته‌های هرس‌شده نسبت به بوته‌های هرس‌نشده، مقدار اسیدآسکوربیک و قندهای احیاشونده بیشتری داشته و همچنین ضخامت قسمت گوشتی میوه نیز بیشتر است.
آفات و بیماری‌های طالبی:
یکی از مهم‌ترین بیماری‌های طالبی ویروس موزائیک‌خیار(CMV) است که خسارت زیادی هم تاکنون در کشور به بار آورده است. بروز این بیماری به این صورت است که اگر در مرحله 2 تا 4 برگی بوته مبتلا به این ویروس شود، رشد آن کاملاٌ متوقف می‌شود. چنانچه بوته در مرحله 8 تا 10 برگی مبتلا شود، بوته به‌هم پیچیده و دیگر میوه نمی‌دهد. اگر بوته هنگام ابتلا به این بیماری به اندازه کافی رشد کرده باشد، میوه‌های آن کوچک‌تر، کم‌وزن‌تر و بی‌مزه‌تر از میوه‌های سالم است.
برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری باید منابع اولیه آلودگی (علف‌های هرز و میزبان‌های دیگر ویروس) و همچنین میزان گسترش بیماری را کاهش داد.
سم‌پاشی علیه حشرات مکنده جهت جلوگیری از انتقال این بیماری به بوته‌های سالم، ضروری است.
ویروس موزائیک کدو (SqMV) نیز سبب کاهش عملکرد میوه طالبی و دیررسی میوه می‌شود؛ اما اثری روی وزن، اندازه و کیفیت غذایی ندارد.
علائم این بیماری به این‌صورت است که رگبرگ‌ها کمی روشن شده و بعد لکه‌های زرد رنگی ایجاد می‌شود. برخی از برگ‌ها نیز ممکن است بدشکل شوند.
شیوه پیشگیری از بروز این بیماری هم استفاده از بذر سالم، حذف میزبان‌های ویروس و مبارزه با سوسک‌های ناقل است.
بیماری قارچی پژمردگی فوزاریومی نیز در تمام مراحل می‌تواند گیاهان را مورد حمله قرار دهد.
علائم بروز آن روی بوته معمولاً مشابه علائم مرگ گیاهچه و پوسیدگی ریشه است و در حالت کلی سبب انسداد آوندها و پژمرده شدن بوته می‌شود.
استفاده از ارقام مقاوم مؤثرترین روش پیشگیری از بروز این بیماری است.
آنتراکنوز، سفیدکی سطحی یا حقیقی و همچنین سفیدک داخلی یا دروغی نیز از دیگر بیماری‌های قارچی هستند که می‌توانند تهدیدی جدی را برای جلوگیری از رشد مطلوب طالبی باشند.
از آفات مهم و خسارت‌زا در پرورش طالبی نیز می‌توان به مگس خربزه (Carpomyia pardalina Bigot)، مگس جالیز (Bactrocera ciliatus) و شته جالیز (Aphis gossypii) اشاره کرد.
برداشت طالبی:
یکی از نشانه‌های رسیدن میوه طالبی، ایجاد شکاف در محل اتصال ساقه به میوه است که در این مرحله میوه‌ها تمایل به جدا شدن از ساقه دارند.
توسعه این شکاف با تغییر رنگ زمینه پوست میوه از سبز به زرد نیز مرتبط است. یکی دیگر از شاخص‌های رسیدگی میوه طالبی برای برداشت، ایجاد حالت مشبک بر سطح پوست است.
تشکیل شبکه در طول رشد و تکامل میوه، یک شاخص مهم برای کیفیت و رسیدن میوه است و به عنوان یک مانع در برابر صدمات مکانیکی نیز عمل می‌کند. در هنگام برداشت نیز بهتر است میوه همراه با دم آن از بوته جدا شود.
منبع: مجله داس و کشاورزی، شماره 9، صفحه 59